Η συγγένεια ως αμοιβαιότητα ύπαρξης

ΤΗΣ ΕΥΑΣ ΚΑΛΠΟΥΡΤΖΗ

Από τη σειρά Ειρωνεία- Σημειώσεις πάνω στη Βαλκανική ιστορία, 2013

MARSHALL SAHLINS, Τι είναι (και τι δεν είναι) η συγγένεια. Μετάφραση-Προλεγόμενα Νίκος Κούρκουλος, Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2014

Η μελέτη της συγγένειας, από κοινού με τη μελέτη της θρησκείας, αποτέλεσαν τους δύο άξονες γύρω από τους οποίους συγκροτήθηκε η επιστήμη της ανθρωπολογίας, κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Δεδομένου ότι, για τους δυτικούς, ως «πραγματική» συγγένεια, τόσο σε επίπεδο θεσμών όσο και σε επίπεδο λαϊκής αντίληψης αλλά και επιστημονικής γνώσης, εννοείτο η συγγένεια που παράγεται από τη γέννηση, ήταν φυσικό οι πρώτοι ανθρωπολόγοι, νομικοί άλλωστε στην πλειονότητά τους, να αναζητήσουν στις κοινωνίες που μελετούσαν τον τρόπο που η αιματοσυγγένεια λειτουργούσε ως οργανωτική αρχή του κοινωνικού. Η προτεραιότητα αυτή στους γενεαλογικούς δεσμούς παρέμεινε αμετάβλητη έως τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα, κι αυτό παρά το γεγονός ότι η επαφή με τις μη δυτικές κοινωνίες είχε δείξει ότι οι γενετικοί δεσμοί δεν αποτελούν παντού και πάντα το στοιχείο που καθορίζει τη μορφή και το περιεχόμενο των συγγενειακών σχέσεων.[1] Η τομή πραγματοποιείται στα τέλη της δεκαετίας του ’40, με το βιβλίο Les structures élémentaires de la parenté (Οι στοιχειώδεις δομές της συγγένειας) του Claude Lévi-Strauss, το οποίο, εγκαινιάζοντας το ρεύμα του στρουκτουραλισμού στο πεδίο της ανθρωπολογίας, μετατόπισε τη στόχευση προς τον τρόπο που δημιουργούνται και λειτουργούν οι δεσμοί της αγχιστείας, προκειμένου μέσω της ανταλλαγής (και) των γυναικών να διασφαλιστεί η αμοιβαία εξάρτηση και δι’ αυτής η δυνατότητα αναπαραγωγής των κοινωνικών ομάδων. Κάπου γύρω στη δεκαετία του ’70 η συγγένεια άρχισε να χάνει έδαφος ως ερευνητικό αντικείμενο, μεταξύ άλλων και γιατί η πληθώρα αλλά και η ποικιλία των συγκεντρωμένων στοιχείων είχε οδηγήσει σ’ έναν γνωσιακό σχετικισμό. Πρόσφατα ωστόσο, η συγγένεια επανήλθε στο προσκήνιο του ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος, ανανεωμένη και εξαιτίας των προβληματισμών που προκάλεσαν οι νέες τεχνολογίες της αναπαραγωγής.[2]

Με το μικρό βιβλίο του Τι είναι (και τι δεν είναι) η συγγένεια ο Marshall Sahlins, από τους πλέον σημαντικούς εν ζωή ανθρωπολόγους, έρχεται να καταθέσει μια νέα, ανατρεπτική εν πολλοίς πρόταση, πρόταση η οποία αποσυνδέει τη συγγένεια τόσο από τη γενεαλογία όσο και από την αγχιστεία καταργώντας την ίδια στιγμή και τη βασική διάκριση νόμου/φύσης. Βασίζοντας το επιχείρημά του σ’ ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα παλαιότερων και πιο πρόσφατων εθνογραφικών δεδομένων, αλλά και σε αναφορές που εκτείνονται από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη έως τις σύγχρονες θεωρίες της γλωσσολογίας και της ψυχολογίας των πρωτευόντων και των βρεφών, ο Sahlins αποκαθιστά ένα διαφορετικό οδηγητικό νήμα για τον λαβύρινθο της συγγένειας: η συγγένεια είναι αμοιβαιότητα ύπαρξης.[3] Για τον Sahlins οι συγγενείς είναι μέλη οι μεν των δε, είναι εσώτεροι οι μεν στην ταυτότητα και την ύπαρξη των δε[4] κι αυτό για το λόγο ότι η συγγένεια ως φαινόμενο αμιγώς συμβολικό δύναται να εξυφαίνεται διαπλέκοντας ποικίλες ουσίες, λειτουργίες ή ιδιότητες που στην προοπτική του συγγραφέα εκλαμβάνονται ισοσθενείς: … η αγάπη και η ανατροφή, η προσφορά ή το μοίρασμα τροφής, η δουλειά από κοινού, η συντήρηση από την ίδια γη, η αμοιβαία βοήθεια, οι κοινές τύχες στη μετανάστευση και την κατοίκηση, όπως και η υιοθεσία και ο γάμος, είναι μερικές από τις πολλές βάσεις της συγγένειας.[5]

Και βέβαια, οι συγγενείς δεν είναι απλώς οι άνθρωποι που ζουν οι μεν τις ζωές των δε αλλά και αυτοί που πεθαίνουν οι μεν τους θανάτους των δε.[6]

Αυτή η συμμετοχική έννοια των συγγενικών σχέσεων προϋποθέτει, βέβαια, μια εννοιολόγηση του εαυτού διαφορετική από τη δυτική αντίληψη για το οριοθετημένο και εγωκεντρικό αστικό άτομο:[7] τα συγγενικά πρόσωπα (…) είναι πολλαπλά, διαιρετέα και σχεσιακά κατασκευασμένα.[8] Η παραδοχή αυτή συντρέχει με μια εμπεδωμένη πλέον για την ανθρωπολογία άποψη για τη συγκρότηση του εαυτού: σύγχρονοι ανθρωπολόγοι που μελέτησαν κυρίως κοινωνίες του Ειρηνικού επιβεβαίωσαν μια ήδη παλιά διαπίστωση του γάλλου ανθρωπολόγου Roger Bastide ότι ο εαυτός μπορεί να νοείται ως διαιρετός, και «μη διακριτός», με την έννοια ότι κάποιες πλευρές του [εαυτού] μοιράζονται ποικιλοτρόπως σε άλλους, όπως και βρίσκονται άλλοι στον εαυτό. [9]

Το Τι είναι (και τι δεν είναι) η συγγένεια εδράζεται σε μια από τις πλέον σταθερές ορίζουσες του γενικότερου θεωρητικού προβληματισμού του Marshall Sahlins, το πρωτείο του πολιτισμού σε σχέση με τη βιολογία. O Sahlins μοιράζεται με τον επίσης πολύ σπουδαίο Αμερικανό ανθρωπολόγο Clifford Geertz[10] την άποψη πως, αντίθετα από ό,τι γενικώς πιστεύεται, ο πολιτισμός ήταν εκείνος που καθοδήγησε τη βιολογική εξέλιξη τους είδους Homo sapiens, δηλαδή ότι ο πολιτισμός ήταν εκείνος που μορφοποίησε τη βιολογία της ανθρωπότητας και κατ’ αυτή την έννοια δεν μπορεί να υποτεθεί ότι υπάρχει ανθρώπινη φύση ανεξάρτητη από τον πολιτισμό.[11] Και για τους δύο, ο Homo είναι ένα ατελές και ανολοκλήρωτο ζώο, με ασχημάτιστες ικανότητες, το οποίο τελειοποιεί ή ολοκληρώνει τον εαυτό του μέσα από τον πολιτισμό.[12] Ο πολιτισμός προηγείται ανατομικά του σύγχρονου ανθρώπου (H. sapiens) κατά σχεδόν δύο εκατομμύρια χρόνια ή και περισσότερο. Ο πολιτισμός δεν ήρθε να προστεθεί σε μια ήδη ολοκληρωμένη ανθρώπινη φύσηˑ ενέχεται αποφασιστικά στη συγκρότηση του είδους ως η κατεξοχήν αρχή συνθήκη επιλογής.[13]

Αν κοιταχτεί κάτω από αυτό το πρίσμα, η πρόταση του Sahlins, παρότι καταργεί οποιαδήποτε σύνδεση της συγγένειας με τη βιολογία, δεν μπορεί να εκληφθεί ως αποδομητική πρόκληση, έως και απειλητική για τον δυτικό άνθρωπο, για τον οποίο το ρίζωμα της συγγένειας στη βιολογία εξακολουθεί σε μεγάλο βαθμό να παραμένει ισχυρό. Αντίθετα, εκλαμβάνοντας την αμοιβαιότητα της ύπαρξης ως εγγενή προδιάθεση της ανθρώπινης κοινωνικότητας και υπάγοντας σ’ αυτήν τις συγγενειακές σχέσεις, ως μία ανάμεσα στις άλλες εκδηλώσεις της, ο Sahlins επανέρχεται σ’ ένα πολύ παλιό του μέλημα του, μέλημα το οποίο διακρίνεται, άλλοτε με σαφήνεια και άλλοτε εν είδει υδατογραφήματος, σε ολόκληρο το έργο του. Αρχίζοντας από το 1965 με το δοκίμιό του On the Sociology of Primitive Exchange (Για την κοινωνιολογία της πρωτόγονης ανταλλαγής) και καταλήγοντας στο βιβλίο που παρουσιάζεται εδώ, τον Sahlins τον απασχολεί ιδιαίτερα η φύση του κοινωνικού δεσμού, και πιο συγκεκριμένα η ανθρώπινη φιλότητα ως ηθική διάσταση των κοινωνικών σχέσεων και η διαφύλαξή τους από τις ηγεμονικές δυνάμεις του αστικού ατομισμού. Στην προοπτική αυτή το εγχείρημα του Sahlins να παρουσιάσει τη συγγένεια ως υπερβαίνουσα τους βιολογικούς προσδιορισμούς αποβλέπει να την αποκαταστήσει ως ηθική αρχή αμοιβαιότητας (χωρίς εντούτοις να παραλείπει να σχολιάσει την κατά περίπτωση συγκρουσιακή φύση των συγγενειακών σχέσεων) κι αυτό γιατί όπως ο ίδιος το διατυπώνει, στον μικρόκοσμο της ανθρώπινης αναπαραγωγής πραγματώνονται οι ευρύτερες δομές και αξίες μιας κοινωνίας.[14]

Και με αυτή του τη μετάφραση ο Νίκος Κούρκουλος επιχειρεί να προσθέσει έναν ακόμη τρόπο διά του οποίου μπορεί να αποκαθίσταται η συγγένεια, αν όχι με πρόσωπα τουλάχιστον με τα κείμενα που αγαπάμε.

Η Εύα Καλπουρτζή διδάσκει στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου

---

[1] Η αλήθεια είναι ότι το θεωρητικό ρεύμα του δομολειτουργισμού που κυριάρχησε στη βρετανική κατά κύριο λόγο ανθρωπολογία μεταξύ 1930-1960 αναγνώρισε τις κοινωνικές συνιστώσες της συγγένειας, χωρίς ωστόσο να απομακρυνθεί από την επικέντρωση σε μια εστιασμένη στο Εγώ γενεαλόγηση.

[2] Αναφορικά με τον ελληνικό χώρο, για τις αλλαγές που έχουν επιφέρει οι Νέες Τεχνολογίες Αναπαραγωγής στις εννοιολογήσεις της συγγένειας, βλ. Ειρήνη Τουντασάκη, Δωρεά ωαρίων, μητρότητα και συγγένεια, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη, υπό έκδοση.

[3] Συνοπτικά την ίδια αυτή άποψη ο Sahlins την είχε διατυπώσει και στο Η δυτική ψευδαίσθηση της ανθρώπινης φύσης, που κυκλοφόρησε το 2008. Πρβλ. ελλ. μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2010, σελ. 62.

[4] Τι είναι (και τι δεν είναι) η συγγένεια, σελ. 103.

[5] Ό.π., σελ. 60.

[6] Ό.π., σελ. 59, παράθεμα ελαφρά τροποποιημένο.

[7] Ό.π., σελ. 57.

[8] Ό.π., σελ. 58.

[9] R. Bastide 1973 όπως αναφέρεται στο Τι είναι (και τι δεν είναι) η συγγένεια, σελ. 48.

[10] Για το θέμα αυτό βλ. Αλεξάνδρα Μπακαλάκη, 2005, «Ο Clifford Geertz ο Marshall Sahlins και η πολιτισμική δημιουργικότητα του ανθρώπινου είδους», Σύγχρονα Θέματα 88: 92-99.

[11] Clifford Geertz, 2003 [1973], Η ερμηνεία των πολιτισμών. Μετάφραση και επιστημονική θεώρηση Θεόδωρος Παραδέλλης, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, σελ. 60.

[12] Ό.π., σελ. 61.

[13] M. Sahlins, «The Sadness of Sweetness: The Native Anthropology of Western Cosmology», Current Anthropology, τόμ. 37, τχ. 3 (Ιούνιος 1996): 395-428, σελ. 403.

[14] Τι είναι (και τι δεν είναι) η συγγένεια, σελ. 132.