9/11/13

Γυναίκα της Ζάκυθος

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ


Γιατί είναι τόσο σημαντικό αυτό το κείμενο του Σολωμού; Μήπως γιατί μας αφηγείται μια «διδακτική» ιστορία, όπου οι κακοί αριστοκράτες αδιαφορούν για την εθνική εξέγερση και τα βάσανα του καλού λαού, ο οποίος πραγματώνει την επανάσταση υφιστάμενος τις συνέπειες; Γιατί είναι τόσο σημαντικός ο Διονύσιος Σολωμός; Μήπως γιατί, στη Γυναίκα της Ζάκυθος, ως συγγραφέας προτιμά την προβλέψιμη θέση του δίκαιου και «φιλολαϊκού» αφηγητή/κριτή; Μα τέτοιες αφηγήσεις υπάρχουν χιλιάδες, και μάλιστα σε όλη τη διαδρομή του νεοελληνικού βίου, με κορυφαία περσόνα/πρότυπο τέτοιου είδους αφηγητή τον Μακρυγιάννη. Τι είναι λοιπόν αυτό που κάνει το κείμενο του Σολωμού να ξεχωρίζει και να μας γοητεύει; Προφανώς, είναι ο τρόπος με τον οποίο αφηγείται την εν λόγω ιστορία, όπου «πρωταγωνιστούν» η Γυναίκα και οι Μισολογγίτισσες. Για την ακρίβεια, μας γοητεύουν όσα αφηγείται ο τρόπος, με τον οποίο αφηγείται τη συγκεκριμένη ιστορία. Ποιος είναι όμως αυτός ο τρόπος;
Και κατ’ αρχήν, τι είναι η Γυναίκα της Ζάκυθος; Ένα πεζό ποίημα; Ένα ποιητικό πεζό; Να μια πρώτη, κορυφαία αμφισημία. Μήπως πρόκειται για ένα «εθνικό» κείμενο; Μα παρουσιάζει το νεοελληνικό έθνος, εν τη γενέσει του, ως βαθιά διασπασμένο και αντιφατικό. Να μια δεύτερη, επίσης κορυφαία αμφισημία της Γυναίκας της Ζάκυθος.

Όμως, μέσα από μια ακολουθία τέτοιων, αμφίσημων τρόπων, το κείμενο αυτό του Διονυσίου Σολωμού αναδεικνύεται ως κορυφαίο κείμενο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ως αντιπροσωπευτικό της νεοελληνικότητας. Γιατί και αυτή, δηλαδή η νεοελληνικότητα, είναι συνθεμένη, όπως και η Γυναίκα της Ζάκυθος, σε είδος μικτό και νόμιμο, με θεμελιώδεις, ανεπίλυτες αντιφάσεις να τη διαπερνούν. Όμως, αυτό το κείμενο του Σολωμού κινείται πέρα και από την ειδολογική αμφισημία, των λογοτεχνικών ειδών, είναι ιδιωματικό (Δημήτρης Δημηρούλης). Γι’ αυτό, τελικά, δεν είναι μόνο αντιπροσωπευτικό της νεοελληνικότητας αλλά και ιδρυτικό της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ως διακριτής εθνικής λογοτεχνίας.
Έτσι, με τη Γυναίκα της Ζάκυθος, και όχι με τον προβλέψιμο «Ύμνο εις την Ελευθερία», ο Σολωμός μετέχει, ως οργανική συνιστώσα, στην επανάσταση του '21, δηλαδή στην ιδρυτική διαδικασία του νεοελληνικού έθνους-κράτους, στη θεσμική μορφοποίηση και τη μορφική αποτύπωση του νεοελληνισμού.
Το κείμενο αυτό διαχειρίζεται και εν ταυτώ διαμορφώνει μεγάλο μέρος από τις νεοελληνικές πραγματικότητες, τη στιγμή που αυτές γεννώνται. Γιατί, παρά την ιδεολογία και τις ποικίλες στρατηγικές της "μετακένωσης", και παρά την αναμφισβήτητη συμβολή τους, το νεοελληνικό έθνος τελικά συγκροτήθηκε, όχι ως καταγωγική επιβίωση ή φαντασίωση, όχι ως ενσάρκωση του κλασικιστικού ιδεώδους, αλλά ως πολιτική διαδικασία και πραγματικότητα, όπου όλα τα προηγούμενα και τα προηγηθέντα υπήχθησαν στο πολιτικό πρόταγμα.
Αυτός είναι και ο λόγος που η Γυναίκα της Ζάκυθος, για δύο ολόκληρους αιώνες, αρνείται να απωθηθεί και να ενταχθεί στην «παράδοση», στο παρελθόν, μαζί με την αρχαιοελληνική και βυζαντινή κληρονομιά "μας". Δηλαδή, αρνείται να ενταχθεί σε αυτό το αδιαβάθμητο παρελθόν, όπου ψαρεύει άνετα ο κάθε ενδιαφερόμενος, είτε φυλετικές συνέχειες είτε την διαχρονική "ψυχή του έθνους". Αντίθετα, αποτελεί σημείο αναφοράς και πηγή της νεοελληνικότητας, την οποία δημιούργησαν ενεργοί και μαχόμενοι πολίτες, ενεργοί, ιδιότυποι και μαχόμενοι ποιητές και διανοούμενοι. Και παραμένει γόνιμη, μέσα στις αντιθέσεις και τις αντιφάσεις που διέπουν την ιστορική διαδρομή. Ανοιχτή, μορφικά και δομικά ανοιχτή, σε αυτές τις αντιφάσεις, Η γυναίκα της Ζάκυθος καταφέρνει να αποτελεί ένα γοητευτικό έρεισμα, είτε για διάλογο και μαθητεία λογοτεχνική, είτε για σύγχρονες ερμηνείες, φιλολογικές, φιλοσοφικές ή και θεατρικές.
Ο θεμελιώδης μετεωρισμός του κειμένου, ανάμεσα σε ποίηση και πρόζα, είναι ο τρόπος που πραγματώνει τη λογοτεχνικότητά του, εν τέλει την ισχύ του και τη δραστικότητά του μέσα στο χρόνο. Όχι, δεν πρόκειται εδώ για κάποιο «φιλολογικό» ζήτημα, το οποίο θα μπορούσαμε και να το παρακάμψουμε, «απολαμβάνοντας» το «στόρι» του κειμένου αδιαμεσολάβητο, αποσπασμένο από τη μορφή του. Για παράδειγμα, πάμπολλες από τις φράσεις που το συνθέτουν το κείμενο είναι «μετρημένες», δηλαδή διαθέτουν ρυθμό που υπόκειται σε μέτρο, και μάλιστα σε μια ποικιλία μέτρων, ενώ η δομή αυτών των φράσεων/οιονεί στίχων αρθρώνεται ως δομή μουσικής φράσης. Έτσι επιτυγχάνεται η μουσικότητα του λόγου της Γυναίκας της Ζάκυθος, έτσι οι ήχοι της απηχούν ήχους και ρυθμούς πολλαπλών στρωμάτων της νεοελληνικής γλώσσας (για την ακρίβεια, των πολλαπλών γλωσσικών στρωματώσεων του συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου), μόνο έτσι «παραλαμβάνουν» το δομημένο ως βαρύ και άτεχνο δεκαπεντασύλλαβο φαντασιακό ενός άμορφου πληθυσμού, και εν τέλει διαυγάζουν ένα τρομακτικά μεγάλο, συνολικό ιστορικό φορτίο, ως πολυποίκιλη και σύνθετη πολιτισμική ταυτότητα της νεοελληνικότητας, ως ταυτότητα των πολιτών ενός διακριτού έθνους-κράτους. Γιατί «οι ήχοι είναι του ποιήματος το σώμα», όπως μας λέει ο Στέφανος Ροζάνης, γράφοντας για τη Γυναίκα της Ζάκυθος. Γι’ αυτό και το κείμενο αντιστέκεται, πεισματικά, σε επίπεδες αναλύσεις του, σε μονόχορδες αναγνώσεις του, σε περιγραφικές παραστάσεις του.
Ο «Ύμνος εις την Ελευθερία» είναι όντως ένα κείμενο χρηστικό, «στρατευμένο» στις τρέχουσες ανάγκες της περιόδου, εκφράζει δε και τις πολιτικές απόψεις του Σολωμού για τα συμβαίνοντα στην επανάσταση, ιδιαίτερα για όσα έγιναν στην «αθλία Τριπολιτσά». Δεν συμβαίνει το ίδιο με τη Γυναίκα της Ζάκυθος. Αυτό το κείμενο είναι στρατευμένο μόνο στη λογοτεχνία, και ακριβώς γι’ αυτό αξιώνεται να είναι ένα ιδρυτικό κείμενο τής (μορφοποιούμενης τότε) νεοελληνικής εθνικής λογοτεχνίας και της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας.

Η δε μορφή του, πέραν της διάκρισης ποίησης και πρόζας, παραμένει, και θα παραμείνει αινιγματική, δηλαδή δραστική και ανοιχτή, αυτοτροφοδοτούμενη από τις αμφισημίες της, όπως συμβαίνει και με τις πολιτισμικές ταυτότητες. Άλλωστε, στο κείμενο αυτό, «Ιερομόναχος και Γυναίκα γίνονται ένα και μοναδικό τέλειο σύμπλεγμα, στο οποίο η εμπλοκή τού ενός προσώπου μέσα στο άλλο δημιουργεί μιαν αξεπέραστη ενότητα». Από εδώ όμως μπαίνουμε στις «κεραυνοκράχτες» εκτάσεις του ρομαντικού βιώματος και στους «αμφίλογους δρόμους της εκφράσεως» (Ροζάνης).

Δεν υπάρχουν σχόλια: