Ένας αγνοημένος διανοούμενος

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ                                                        

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ, Από τη λογοτεχνία στον κοινωνικό προβληματισμό. Ποιήματα –Μεταφράσεις – Μελέτες και Άρθρατου Γιάννη Μηλιάδη (1895-1975), Έκδοση Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2012

Ο Γιάννης Μηλιάδης υπήρξε αρχαιολόγος και κριτικός της σύγχρονης τέχνης. Ύστερα από καλές σπουδές στα Πανεπιστήμια της Αθήνας, της Βιέννης, του Μονάχου και του Βερολίνου ανέλαβε διάφορες διοικητικές θέσεις σε αρχαιολογικές υπηρεσίας και μουσεία, συνδέοντας το όνομά του με το Εθνικό Μουσείο και, κυρίως, με το Μουσείο της Ακρόπολης, του οποίου διετέλεσε διευθυντής περί την εικοσαετία. Ως μέλος της διοικητικής επιτροπής του Εκπαιδευτικού Ομίλου προώθησε την υπόθεση του δημοτικισμού, ενώ από την εφηβική του ακόμα ηλικία είχε δείξει ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία, διευθύνοντας -ή συνεργαζόμενος με- λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά περιοδικά της εποχής. Αυτά είναι μέσες άκρες όσα μπορεί να ξέρει σήμερα κάποιος για τον Γιάννη Μηλιάδη, αγνοώντας περισσότερο ή λιγότερο σημαντικές πτυχές της πολυσχιδούς πνευματικής του δραστηριότητας. Αγνοώντας, θα ήταν το σωστότερο να πω, τους πνευματικούς και τους κοινωνικούς αρμούς που τον συνέδεαν με το επιστημονικό, το λογοτεχνικό, το καλλιτεχνικό και το ευρύτερα νοούμενο πολιτισμικό γίγνεσθαι της εποχής του.

Αυτό το έλλειμμα έρχεται να καλύψει ο καθηγητής Γιάννης Παπακώστας, φέρνοντας στο φως και αποκαλύπτοντας την αθέατη και κάθε άλλο παρά αμελητέα πλευρά της δραστηριότητας ενός καταξιωμένου επιστήμονα: του Γιάννη Μηλιάδη, ο οποίος δεν περιορίστηκε στο -ούτως ή άλλως ευρύτατο όσο και απαιτητικό- πεδίο της αρχαιολογίας και της κριτικής της τέχνης, αλλά διαδραμάτισε -αν όχι σημαίνοντα-, πάντως, ιδιαιτέρως αξιομνημόνευτο ρόλο σε ποικίλους τομείς: Πρώτα στην ποίηση· συμμετέχοντας από έφηβος ακόμη σε εκδοτικές ομάδες νεανικών λογοτεχνικών περιοδικών (Ανεμώνη, Ανθών, Σήμερα κ.ά.) και δημοσιεύοντας ποιήματα που, όσο κι αν ακολουθούν πεπατημένους δρόμους, όσο κι αν μαρτυρούν επιρροές από διαβάσματα συμβολιστών και ρομαντικών ποιητών, διολισθαίνοντας προς τον ρομαντισμό και την εξιδανίκευση, συμβάλλουν στην ολοκλήρωση του πορτρέτου ενός αισθαντικού και με ενδιάθετες τάσεις προς το ωραίο και το υψηλό νέου (συναφής προς την ποιητική ενασχόληση του Μηλιάδη ας θεωρηθεί, εν προκειμένω, και η μεταφραστική του δραστηριότητα, στο πλαίσιο της οποίας μετέφρασε ποιήματα των Alfred de Musset και Baudelaire, Ειδύλλια του Θεοκρίτου, ένα απόσπασμα από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη και αρχαία ερωτικά επιγράμματα).

Στο δεύτερο, εκτενέστατο και κύριο κεφάλαιο του τόμου περιλαμβάνονται κείμενα κοινωνικού προβληματισμού, ποικίλης θεματολογίας, αναφερόμενα στην εκπαίδευση, στο γλωσσικό ζήτημα, στο θέατρο και στον ρόλο του στη μύηση του κοινού στην αρχαία τραγωδία, μελέτες γύρω από γενικά ή ειδικά  εικαστικά ζητήματα, καθώς και κείμενα λογοτεχνικής κριτικής και δοκίμια ενδεικτικά της ευαισθησίας, της ευρυμάθειας και της ομολογουμένως εντυπωσιακής γραμματολογικής εποπτείας του και αποδεικτικά της θεωρητικής του κατάρτισης· της γνώσης του των ρευμάτων, των τάσεων και των τεχνοτροπιών –των προγενέστερων αλλά και της εποχής του.  Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι μελέτες του για τον Ιωάννη Γρυπάρη (η επισήμανση του τρόπου με τον οποίο γίνεται η μετάβαση του ποιητή από τον παρνασσισμό στον συμβολισμό και πώς αυτά τα ρεύματα συνυπάρχουν στο έργο του), για τον Καβάφη,  τον Σικελιανό (επισημαίνοντας τη διαφορά του ρόλου που διαδραματίζει η φύση στην ποίηση του ενός και του άλλου), ενώ ο θάνατος του Δροσίνη του προσφέρει την ευκαιρία να αναφερθεί στη γενιά του 1880 και να εξάρει τη συμβολή της στην επικράτηση της δημοτικής γλώσσας. Σε όλα αυτά τα κείμενα (άρθρα, επιφυλλίδες, κριτικές, δοκίμια, μελέτες) αναδεικνύονται η ακράδαντη πίστη του και ο σεβασμός του στην πνευματική ελευθερία του ατόμου ως δημιουργικής μονάδας πολιτισμού, ο πνευματικός θετικισμός του, οι ενδοιασμοί του μπροστά στον υποκειμενικό ενθουσιασμό, στη φαντασία που δεν υπακούει σε αισθητικούς κανόνες και η διακριτική πλην ευδιάκριτη κοινωνιστική του προοπτική.

Στο τρίτο, τέλος, κεφάλαιο, βασισμένος στη φιλολογική του ιδιότητα και ενισχυμένος με τους καρπούς της αδιάρρηκτης σχέσης του με τη ζωντανή λαϊκή παράδοση -τα μνημεία της οποίας δεν θεωρούσε ως απλή εθνική κληρονομιά αλλά ως εθνική παρακαταθήκη- επιχειρεί να συνδέσει τα έμμετρα ερωτικά ιπποτικά μυθιστορήματα του 13^ου αιώνα (εστιάζοντας στο έργο Βέλθανδρος και Χρυσάντζα) με τις πηγές της νεοελληνικής συνείδησης· να συσχετίσει τα τυπολογικά χαρακτηριστικά τους με το λαϊκό αίσθημα των δημοτικών τραγουδιών, επισημαίνοντας παράλληλα τις ειδοποιούς διαφορές του ελληνικού μεσαίωνα, τον οποίο υπερασπίζεται έναντι του ευρωπαϊκού κι ακόμη, επιχειρώντας έναν ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα γραμματολογικό συσχετισμό-προσέγγιση του ελληνιστικού μυθιστορήματος με τα Αιθιοπικά  του Ηλιοδώρου, παραλληλίζοντας με τόλμη τα ελληνιστικά μυθιστορήματα με τις σύγχρονες ερωτικές συναισθηματικές ταινίες.

Σκοπός του Γιάννη Παπακώστα ήταν να φωτίσει και να κάνει γνωστή την αθέατη πλευρά των δραστηριοτήτων ενός σημαντικού πνευματικού ανθρώπου, του Γιάννη Μηλιάδη, πέραν εκείνης του αρχαιολόγου και του αισθητικού της τέχνης. Για την πραγματοποίησή του ενεργοποίησε για μια ακόμη φορά τις γνωστές και από άλλες παρεμφερείς περιπτώσεις αρετές του (φιλέρευνο πνεύμα, φιλολογική ευαισθησία, σταθερή προσήλωση στο αντικείμενο της έρευνάς του, οργάνωση και σύνθεση του διαθέσιμου υλικού κλπ.),  καταφεύγοντας σε αυτοτελείς εκδόσεις, σε δυσεύρετες εφημερίδες και περιοδικά, καταφέρνοντας εντέλει όχι απλώς να ζωντανέψει μια επιβλητική προσωπικότητα, αλλά και να την τοποθετήσει-συσχετίσει με τις ιστορικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συγκυρίες της εποχής της.

Ο Κώστας Γ. Παπαγεωργίου είναι ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας