Είναι η επιστήμη έξω από την κοινωνία;

ΤΟΥ ΣΤΕΛΙΟΥ ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗ

ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ, ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ (επιμέλεια), Η κρίση στη Φυσική και η Δημοκρατία της Βαιμάρης. Η πολιτισμική ιστορία της Κβαντικής Θεωρίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 278

Η κυρίαρχη αντίληψη για την επιστήμη και την ιστορία της, εδράζεται στην πεποίθηση ότι τα επιτεύγματα των επιστημών προέρχονται από μία σωρευτική, εν πολλοίς γραμμική αλληλουχία ανακαλύψεων, οι οποίες πετραδάκι-πετραδάκι συγκροτήσανε το τεράστιο οικοδόμημα της σύγχρονης επιστήμης όπως την γνωρίζουμε σήμερα. Ενίοτε και πάντως όχι ιδιαίτερα συχνά, πάντα σύμφωνα με την κυρίαρχη αυτή αντίληψη, κάποιος ιδιαίτερα ιδιοφυής επιστήμονας «ταράζει τα νερά» συλλαμβάνοντας κάποιες εξαιρετικές, καινοτόμες ιδέες προκαλώντας μία εκτεταμένη μεταβολή των μέχρι τότε κρατούντων επιστημονικών αντιλήψεων. Κατά τα άλλα οι επιστήμες και το γνωσιολογικό οικοδόμημά τους, υπήρξαν ανεπηρέαστες από οποιαδήποτε «εξωτερική»  επίδραση, κοινωνική, πολιτισμική, οικονομική κ.ο.κ. Με αυτόν τον τρόπο η ιστορία των επιστημών αναπόδραστα έφτασε να λογίζεται ως μία ιδιαίτερη και οιονεί «μυστηριώδης» ανθρώπινη δραστηριότητα: υπεριστορική και εξωκοινωνική.

Τις αντιλήψεις αυτές για το παρελθόν των επιστημών ήρθε να αμφισβητήσει από την δεκαετία του 1970 και έπειτα η Ιστορία των Επιστημών, η οποία με έναν πλούτο μελετών και μέσα από καινοτόμα ερμηνευτικά πλαίσια, δοκίμασε να εντοπίσει τις συνάφειες της επιστημονικής δραστηριότητας με το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτή η επιστημονική δραστηριότητα εξελισσόταν. Η επιστήμη αντιμετωπίστηκε ως ένα ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο, «εκκοσμικεύτηκε» και πλέον σταμάτησε να αντιμετωπίζεται ως μία υπερβατική δραστηριότητα, απομονωμένη  στον κόσμο των ιδεών, έξω και πέρα από την εξέλιξη των κοινωνιών, αδιαπέραστη από την κριτική και την αποτίμηση.

Από το ρεύμα αυτό προέρχεται η έκδοση υπό τον τίτλο «Η κρίση στη Φυσική και η Δημοκρατία της Βαϊμάρης-Η πολιτισμική ιστορία της Κβαντικής Θεωρίας», την οποία επιμελήθηκαν οι Κ. Γαβρόγλου και Θ. Αραμπατζής και η οποία παρουσιάζει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ένα άρθρο του αμερικανού ιστορικού της επιστήμης Πολ Φόρμαν με τίτλο: «Το πολιτισμικό περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, η αιτιότητα και η κβαντική θεωρία, 1918-1927: Η προσαρμογή των Γερμανών φυσικών και μαθηματικών σε ένα εχθρικό διανοητικό περιβάλλον» το οποίο δημοσιεύτηκε το 1971. Το εκτενές και διεξοδικό αυτό άρθρο, αποτελεί ταυτόχρονα ορόσημο αλλά και πηγή έντονων συζητήσεων και αντιθέσεων, θέτοντας στο επίκεντρο με τολμηρό και ρηξικέλευθο τρόπο την σχέση μεταξύ επιστήμης  και πολιτισμικού περιβάλλοντος.

Σε ένα περιβάλλον οικονομικής αποσύνθεσης και κοινωνικής αναταραχής όπως αυτό της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης εμφανίστηκε μία γενικευμένη ιδεολογική κρίση η οποία δεν άφησε ανεπηρέαστη την επιστήμη. Έργα όπως η Παρακμή της Δύσης του Όσβαλντ Σπένγκλερ κινητοποίησαν την ιντελιγκέντσια της γερμανόφωνης κεντρική Ευρώπης προς μία νεορομαντική κατεύθυνση, ενάντια στην ορθολογικότητα, τον υλισμό και την πρόοδο πράγμα που συγκρότησε μία μορφή έντονης ιδεολογικής πίεσης για τις αντιλήψεις των επιστημόνων. Στο επίκεντρο τέθηκε η έννοια της αιτιότητας ως μία ιδιαίτερα ορθολογιστική και μηχανιστική έννοια. Μέσα σε ένα τέτοιο ιδεολογικό περιβάλλον κορυφαίοι επιστήμονες της γερμανόφωνης Ευρώπης έσπευσαν να προσαρμόσουν τις αντιλήψεις τους για την αιτιότητα στην Φυσική μέσα στο γενικότερο Zeitgeist, απορρίπτοντάς την ή οριοθετώντας την χρήση της. Ο Φόρμαν δείχνει ότι αυτή η προσαρμογή διαδραματίστηκε πριν το 1925, χρονιά κατά την οποία αναπτύχθηκε η νέα επαναστατική κβαντική μηχανική, η ερμηνεία της οποίας δεν στηρίχθηκε στην αιτιοκρατία.

Η «θέση του Φόρμαν» όπως επικράτησε να λέγεται στην ιστοριογραφία της επιστήμης η παραπάνω άποψη, αποτέλεσε ένα εμβληματικό κείμενο. Στα πλαίσια των συζητήσεων που προκάλεσε στο εσωτερικό της κοινότητας των ιστορικών της επιστήμης, παρουσιάζονται στην εν λόγω έκδοση, δύο ακόμη κείμενα τα οποία ασκούν κριτική στην άποψη του Φόρμαν τοποθετούμενα με διαφορετικά τρόπο στο ζήτημα.

Το πρώτο υπό τον τίτλο «Το πολιτισμικό περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και η κβαντική αιτιότητα» του Τζων Χέντρυ δημοσιεύτηκε το 1980. Ο Χέντρυ ισχυρίζεται ότι ήταν οι «εσωτερικές» εξελίξεις στην κοινότητα των Φυσικών που έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο στην απόρριψη της αιτιότητας από την νέα κβαντική μηχανική, ενώ μέμφεται τον Φόρμαν αποδίδοντας του παραμορφωτικές απλοποιήσεις στη πραγμάτευση της έννοιας της αιτιότητας καθώς και έναν ανεπαρκή και αφελή «κοινωνικό αναγωγισμό» στην ερμηνεία των επιστημονικών εξελίξεων. Το άλλο κείμενο με τίτλο «Πασκουάλ Γιόρνταν: κβαντομηχανική, ψυχολογία, εθνικοσοσιαλισμός» του Νόρτον Γουαϊζ παρουσιάζει μία διαφορετική οπτική. Μέσα από την παρουσίαση της διανοητικής πορείας του σημαντικού Φυσικού της νέας κβαντικής μηχανικής αλλά και ενεργού εθνικοσοσιαλιστή Πασκουάλ Γιόρνταν, ο Γουαϊζ ισχυρίζεται ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για «προσαρμογή των Φυσικών σε ένα εχθρικό διανοητικό περιβάλλον» αλλά για ενεργό συμμετοχή στην διαμόρφωση των πολιτικών και φιλοσοφικών θεωρήσεων από την μεριά των επιστημόνων.

Η έκδοση κλείνει με ένα πρόσφατο κείμενο-απάντηση του Φόρμαν στους επικριτές του μέσα στο οποίο ανατέμνει και την πορεία του κλάδου της ιστορίας των επιστημών από την δεκαετία του ΄70 μέχρι σήμερα που δημοσιεύεται για πρώτη φορά. Ο Φόρμαν εδώ είναι  ταυτόχρονα οργισμένος και απογοητευμένος με τους διάφορους επικριτές του, θεωρώντας ότι σχεδόν σε καμία περίπτωση δεν έγινε σοβαρή κριτική στα εμπειρικά του δεδομένα ή στην διάρθρωση του επιχειρήματος του. Στην συντριπτική τους πλειοψηφία λέει ο Φόρμαν οι επικριτές του εκκινούν και κατευθύνονται από ιδεολογικές προκείμενες παρακάμπτοντας την ακαδημαϊκή ηθική, καθώς -για διαφορετικούς λόγους στον καθένα- η ερμηνεία των πολιτισμικών επιδράσεων στην επιστήμη της Βαϊμάρης  προσέβαλλε το «ανοσοποιητικό» τους σύστημα.

Αναμφισβήτητα η έκδοση αυτή με τις ρηξικέλευθες απόψεις που προβάλλει μπορεί να ταράξει το «ανοσοποιητικό σύστημα» των αναγνωστών εκείνων που εμφορούνται από θετικιστικές προκαταλήψεις και αναγνωρίζουν στην επιστημονική δραστηριότητα μόνο έναν υπερβατικό χαρακτήρα. Αλλά δεν είναι μία εποχή συνολικής κρίσης αξιών σαν την δική μας, που θα έπρεπε να προκαλέσει τον προβληματισμό πάνω στο νόημα, την σημασία και το ρόλο των θεσμών και δραστηριοτήτων που συγκροτούν αυτή την κοινωνία, όπως είναι και η επιστήμη; Πάνω σε αυτό τον προβληματισμό η έκδοση αυτή μπορεί να είναι ιδιαιτέρα χρήσιμη.

Ο Στέλιος Ν. Καμπουρίδης είναι υποψήφιος διδάκτορας ιστορίας των επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών