Η ιστορία του καπνού

ΤΗΣ ΑΝΤΑΣ ΔΙΑΛΛΑ


MATTHEW P. ROMANIELLO and TRICIA STARKS (eds), Tobacco in Russian History and Culture. From the Seventeenth Century to the Present (Ο καπνός στη ρωσική ιστορία και τον πολιτισμό, από τον 17ο αιώνα έως σήμαρα), New York, London, Routledge, 2009, pp 295.


Ο καπνός διαγράφει σύνορα; Στον 19ο αιώνα τα σύννεφα του καπνού σχημάτιζαν τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ παραδοσιακού και μοντέρνου. Σήμερα, στην εποχή των απαγορεύσεων κατά του καπνίσματος, χωρίζει τους πολιτισμένους (αυτούς που δεν καπνίζουν) από τους απολίτιστους (αυτούς που καπνίζουν)∙ τις πολιτισμένες από τις απολίτιστες χώρες.
Ή μήπως ενώνει; «Το δικαίωμα του απλού ανθρώπου σε ένα καλό τσιγάρο διαπερνά τα ιδεολογικά σύνορα», γραφόταν στο The New Yorker (1954), την εποχή του Ψυχρού Πολέμου και των αδιαπραγμάτευτων ιδεολογικών συνόρων. Νωρίτερα, στον 19ο αιώνα, το κάπνισμα ένωνε άνδρες και γυναίκες, φτωχούς και πλούσιους, Δύση και Ανατολή.
Τι είναι το μυθοποιημένο μα και δαιμονοποιημένο φαινόμενο του καπνού και του καπνίσματος; Απολαυστική ή διαβολική εξάρτηση; αυτοκτονική ή χειραφετητική συνήθεια; Κερδοφόρα βιομηχανία και εμπόριο; Μήπως διαβρωτική εξάρτηση για την αποδοτική εργασία; Τα πολλά πρόσωπα του καπνού, αναλόγως τον χώρο και τον χρόνο, εναλλάσσονται, συνυπάρχουν, αντιπαρατίθενται, μετασχηματίζονται.
Τα τελευταία χρόνια πολλαπλασιάζονται οι έρευνες που εξετάζουν ιστορικά και πολιτισμικά το τόσο διαδεδομένο σε πολλές και διαφορετικές κοινωνίες φαινόμενο του καπνού/καπνίσματος. Ο τόμος που επιμελούνται οι Μ. P. Romaniello και T. Starks παρουσιάζει σε δεκαέξι, κατά χρονολογική σειρά κατανεμημένες μελέτες, την ιστορία του καπνού στη Ρωσία, από τη στιγμή της εισαγωγής του στον πρώιμο 17ο αιώνα έως σήμερα.
Στη Ρωσία του 17ου αιώνα ο καπνός συνδέθηκε με την παραβατικότητα και τη ροπή προς ξένες συνήθειες. Σύντομα την εισαγωγή του καπνού ακολούθησε η απαγόρευση της εμπορίας του. Το ίδιο συνέβη και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Στην Ρωσία όμως απαγορεύτηκε για περίπου 70 χρόνια - η πιο μακροχρόνια απαγόρευση στον ευρωπαϊκό χώρο. Οι τιμωρίες για όσους επιδίδονταν στο εμπόριο του καπνού ήταν σκληρές: από το κνούτο έως τη θανατική ποινή. Οι πολιτισμικές και ιστορικές εντάσεις της εποχής εξηγούν αυτή τη μοναδική ως προς την υπόλοιπη Ευρώπη αυστηρότητα. Όπως σημειώνουν οι επιμελητές του τόμου, ο καπνός συμβόλιζε εκείνη την εποχή τόσο την αύξουσα παρουσία της Ρωσίας στο παγκόσμιο εμπόριο όσο και την παρουσία των ξένων στην τότε Μοσχοβία.
Στα τέλη όμως του 17ου αιώνα, ο Μεγάλος Πέτρος -παρά τις αντιρρήσεις της εκκλησίας- επέτρεψε εκ νέου το εμπόριο του καπνού, διότι ήταν μια επικερδής επιχείρηση. Επιπλέον, και εξίσου σημαντικό, ο Πέτρος εκλάμβανε σε συμβολικό επίπεδο τον καπνό ως κάτι το μοντέρνο και το δυτικό. Ο Νίκος Χρυσσίδης («Σεξ, ποτά και ναρκωτικά») υποστηρίζει ότι η εκκλησιαστική εκστρατεία της εποχής εναντίον του καπνού δεν εμπεδώθηκε, αν και για τη ρωσική εκκλησία ο καπνός δεν θεωρούνταν αμαρτία per se. Παρά ταύτα, το να «πίνει» κάποιος καπνό συνδεόταν με τις ξένες συνήθειες∙ με την οινοποσία και τις ταβέρνες∙ την έξαψη της σάρκας, τη μοιχεία και την ανομία. Τελικά, η μάχη της εκκλησίας εναντίον της εμπορίας και της χρήσης του καπνού κατέληξε σε μία ακόμη ήττα της –από τις πολλές που υπέστη - κατά την σύγκρουσή της με το μεταρρυθμισμένο κράτος του Μεγάλου Πέτρου.
Στους αιώνες που ακολουθούν, η χρήση του καπνού κερδίζει συνεχώς έδαφος. Το σνιφάρισμα και το μάσημα μεσουρανούν κατά τον 18ο αιώνα. Γίνονται εν τούτοις αναχρονιστικά και ταυτίζονται με τις κατώτερες τάξεις, όταν μια νέα εφεύρεση στις αρχές του 19ου αιώνα, τα πούρα, γίνονται της μόδας. Τα πούρα ήταν ακριβά και σηματοδοτούσαν την επιτυχία και την υψηλή κοινωνική θέση. Μέχρι να επισκιαστούν κι αυτά μαζί με όλες τις άλλες μορφές χρήσης του καπνού –ακόμη και της παραδοσιακής πίπας- από το νέο σύμβολο νεότητας και ακμαιότητας, το τσιγάρο (παπιρόσι στην ρωσική εκδοχή).
Στον 19ο αιώνα, ιδιαίτερα μετά το 1865 που αίρεται η απαγόρευση του καπνίσματος στους δρόμους, το κάπνισμα συνδέεται συνειρμικά με την έννοια της ατομικής ελευθερίας. Είναι ο καιρός των Μεγάλων Μεταρρυθμίσεων που μετασχηματίζουν την Ρωσική Αυτοκρατορία. Ο γνωστός συγγραφέας Νικολάι Νεκράσοφ θα γράψει: «Στα γεράματά μου βρήκα την ευτυχία: κάπνιζα στο δρόμο και έγραφα δίχως λογοκρισία».
Η λογοτεχνία και η διαφήμιση διαμορφώνουν τις νέες εναλλακτικές ταυτότητες: πολιτικές, ταξικές, του φύλου, και διαχέουν τις νέες αντιλήψεις. Ο Konstantin Klioutchkine («Καπνίζω, άρα σκέφτομαι»: Ο καπνός ως φιλελευθερισμός στην λογοτεχνία και τον πολιτισμό του 19ου αιώνα») εξετάζει τα πρότυπα που προωθεί η λογοτεχνία. Το τσιγάρο είναι προοδευτικό και ταυτίζεται παραλλήλως με την κομψή ζωή και τις καλλιτεχνικές τάσεις. Σηματοδοτεί ακόμη τη γυναικεία χειραφέτηση και κοινωνική ισχύ, σε πείσμα της κοινωνίας που αντιμετώπιζε, όπως και σε όλη την Ευρώπη, τις καπνίστριες ως ηθικώς διεφθαρμένες, σεξουαλικά ασύδοτες και οπωσδήποτε άπιστες. Δεν είναι όμως μόνο οι θρησκευτικοί ταγοί και οι παραδοσιακοί εναντίον του τσιγάρου. Στους αντικαπνιστές ακτιβιστές προστίθενται από τον 19ο αιώνα δυναμικά και νέες αστικές εξουσίες, με εθνικιστική ατζέντα, που χρησιμοποιούν τον ιατρικό λόγο για να εμπεδώσουν τις θέσεις τους. Τόσο στον 19ο όσο και στον σοβιετικό 20ό αιώνα, που τα οικονομικά οφέλη από τον καπνό ήταν τεράστια, η χρήση του καπνού κέρδιζε συνεχώς έδαφος, παρά τη δυναμική και πειστική από άποψη επιχειρημάτων ιατρική και πολιτισμική κριτική στο τσιγάρο.
Κατά την σοβιετική εποχή, όπως δείχνει στο άρθρο της η Karen Fox («Ο Καπνός είναι Δηλητήριο! Τα αντικαπνιστικά πόστερ της σοβιετικής εποχής») ακόμη και η θεωρούμενη πανίσχυρη σοβιετική προπαγάνδα, τεκμηριωμένη από τον ιατρικό λόγο, δεν απέβη ιδιαιτέρως αποδοτική. Η χρήση του τσιγάρου έως τα τέλη της δεκαετίας του 1970 παρέμενε ιδιαιτέρως υψηλή, ενώ η κάμψη της κατανάλωσης που παρατηρήθηκε στην δεκαετία του 1980 οφειλόταν περισσότερο στην έλλειψη του προϊόντος παρά στη μείωση της ζήτησης.
Έτσι, τα πρώιμα –σχετικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες- σοβιετικά αντικαπνιστικά μέτρα ήταν ανίσχυρα μπροστά στην απαίτηση του κεντρικού οικονομικού σχεδιασμού, για όλο και υψηλότερους ρυθμούς παραγωγής στην καπνοβιομηχανία. Δεν είναι τυχαίο ότι ο καπνός αποτέλεσε ιδιαίτερο διακύβευμα του Ψυχρού Πολέμου, καθώς οι αμερικανικές καπνοβιομηχανίες σχεδίαζαν μεθόδους διείσδυσης στις τεράστιες αγορές της Ανατολικής Ευρώπης και της Ευρασίας. Η Mary Neuburger εξετάζει την θέση της σοσιαλιστικής Βουλγαρίας σε αυτή τη διεθνή σκακιέρα. Η βουλγαρική καπνοβιομηχανία άνθισε αξιοποιώντας την τεράστια σοβιετική αγορά και χρησιμοποιώντας εκσυγχρονισμένη, δυτική τεχνολογία, που μπορούσε να ανταποκριθεί τόσο στη ζήτηση για ποσότητα όσο και για ποιότητα καπνού, σύμφωνα με τα διεθνή, δυτικά γούστα. H σημασία της τεχνολογίας (ως έλλειμμα) και του εκμοντερνισμού της στη σοβιετική περίοδο και κατά την περεστρόικα αναδεικνύεται από την αναλυτική -και συνάμα πολύ αποκαλυπτική για τη λειτουργία της σχεδιασμένης οικονομίας και της κατάρρευσής της- συνέντευξη που δίνει στους συνεργάτες του τόμου ο τελευταίος σοβιετικός διευθυντής του Iava, της μεγαλύτερης σοβιετικής καπνοβιομηχανίας.
Το 1991 η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε. Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές συντελέστηκαν με αιφνιδιαστική ταχύτητα. Η μετάβαση -κατά την νεοφιλελεύθερη συνταγή σοκ και δέος- από τη σχεδιασμένη οικονομία στην οικονομία της αγοράς επηρέασε άμεσα και ακραία αρνητικά την υγεία και τη δημογραφική ανάπτυξή του πληθυσμού. Αυτά είναι γνωστά πράγματα. H Anna Gilmore στη συμβολή της με τίτλο «Καπνός και Μετάβαση. Η έλευση των Διεθνών Καπνοβιομηχανιών» εξετάζει τη λειτουργία των διεθνών κολοσσών της καπνοβιομηχανίας, σε συνδυασμό με τη ρωσική πολιτική, την οικονομική πολιτική και την απουσία ισχυρών δημόσιων οργανισμών αντικαπνιστικής κριτικής, προκειμένου να παρακολουθήσει τις μακροχρόνιες συνέπειες των οικονομικών πολιτικών του καπνού στη δημόσια υγεία. Σήμερα η Ρωσία συγκαταλέγεται στις χώρες με την υψηλότερη κατανάλωση καπνού παγκοσμίως.
Οι εντάσεις μεταξύ τεχνολογίας, οικονομίας, κρατικών πολιτικών, ιατρικών και πολιτισμικών αντιλήψεων έχουν συνοδέψει την ιστορία του καπνού στη Ρωσία, καθ’ όλη την διάρκεια της χρήσης του. Στο ενδιαφέρον βιβλίο των M.P. Romaniello και T. Starks ο αναγνώστης διαμέσου του καπνού θα ενημερωθεί για ένα σύνολο ζητημάτων της ρωσικής/σοβιετικής ιστορίας: την ένταξή της στον ευρύτερο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο χώρο, την οικονομία, το κράτος, την εκκλησία, την «κοινωνία των πολιτών».

Η Άντα Διάλλα διδάσκει Ιστορία στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών