Η τελευταία μέρα του Καρτέσιου

Ο Γιώργος Μπλάνας σε νεαρή ηλικία

Του Κώστα Βούλγαρη

 

Οι συνάφειές μας με τον Γιώργο Μπλάνα είναι πολλές και δεν εξαντλούνται στην πολύχρονη παρουσία του στις σελίδες των «Αναγνώσεων». Εδώ, ας ιχνηλατήσω μία απ’ αυτές, σε ένα χρονικό άνυσμα είκοσι και πλέον ετών.

Στο πεζογραφικό βιβλίο μου Ο Καρτέσιος στην Τρίπολη (2003∙ τώρα στην αφηγηματική σύνθεση Εμφύλιο σώμα, 2014), το μότο ξεκινά και καταλήγει με στίχους του Μπλάνα:

«Τη νύχτα της 10ης Νοεμβρίου του 1619, ο νεαρός Ρενέ Ντεκάρτ έγερνε ν’ αποκοιμηθεί γεμάτος ενθουσιασμό, γιατί ήταν βέβαιος πως είχε ανακαλύψει τις αρχές μιας υπέρτατης επιστήμης.

Το Πολιτικόν Σύνταγμα του 1827 όριζε, πως επαρχίες της ελληνικής επικράτειας είναι όσες έλαβον ή θα λάβουν τα όπλα κατά της οθωμανικής δυναστείας.

Προσφάτως, ένας ποιητής έγραψε, πως η ψυχή της Άννας υπήρξε αναίτια παρούσα σε αυτό το εμφύλιο σώμα.»

Μιλώντας για το βιβλίο Ο Καρτέσιος στην Τρίπολη, ο Μπλάνας έγραφε:

«Τι σημαίνει για έναν συγγραφέα να σχηματίζει ένα νέο κείμενο, γιατί αυτό σημαίνει Κέντρων, από λέξεις, προτάσεις, παραγράφους ενός παλαιότερου κειμένου, που είχε άλλες προθέσεις και άλλους στόχους; Ο συγγραφέας του κέντρωνα αντιμετωπίζει το έργο-πηγή σαν ένα σύνολο γλωσσικών και ρητορικών μονάδων. Μάλιστα, τον καλλιτεχνικό και ιδεολογικό φόρτο αυτών ακριβώς των μονάδων προσπαθεί να αδειάσει μέσα στη νέα μορφή».

Εκτός από τον διάλογο αυτού του βιβλίου μου με τον Μπλάνα, καθώς και τον διάλογο των στίχων του Μπλάνα με την Άννα Κομνηνή, έχουμε και την υπόρρητη αναφορά του στον Γρηγόριο Νύσσης, απ’ όπου και η φράση «εμφύλιο σώμα», όπως διαπίστωσα διαβάζοντας, κι εγώ μετά τον Μπλάνα, Γρηγόριο Νύσσης…. Επίσης, η Τζίνα Πολίτη, γράφοντας ένα εκτεταμένο και υποδειγματικό δοκίμιο για την αφηγηματική μου σύνθεση Το εμφύλιο σώμα, δια μακρών συζητά τον στίχο «η ψυχή της Άννας υπήρξε αναίτια παρούσα σε αυτό το εμφύλιο σώμα», δηλώνοντας ανοιχτά ότι δεν εντόπισε τον ποιητή που τον έγραψε – η απόσταση ασφαλείας ανάμεσα σε κριτή και κρινόμενο, σπάνια στις μέρες μας. Ναι, το δοκίμιο της Πολίτη επιγράφεται «Η ποιητική του αρχείου», και είναι ο τίτλος του τελευταίου, δίτομου βιβλίου του Κώστα Βούλγαρη, με τον υπότιτλο «Τα κείμενα για τα βιβλία του αφηγούνται». Η διαδικασία της γραφής.

Αυτές τις μέρες, στο καινούριο τεύχος του καλού περιοδικού Το Κοράλλι, δημοσιεύεται ένα «διμερές» διήγημά μου, με τίτλο «Η τελευταία μέρα του Καρτέσιου». Το πρώτο μέρος του είναι ένας μονόλογος του Καρτέσιου, που ζει την τελευταία του μέρα στην Σουηδία, στο παλάτι της βασίλισσας Χριστίνας, ενώ το δεύτερο μέρος του διηγήματος σκηνοθετεί μια παράθεση-αποκάλυψη των «τεκμηρίων» με τα οποία συντίθεται αυτός ο μονόλογος. Μεταξύ άλλων, γράφω:

Το ως άνω διηγημάτιον του συγγραφέως είναι πρόδηλον ότι αρύεται εκ της «Ψυχολογίας Συριανού συζύγου» του Εμμανουήλ Ροΐδου, και της διαθέσεως της περσόνας του έναντι της εν αυτώ Χριστίνας.

Αντλούνται επίσης τινά εκ της πρώτης μεταφράσεως του «Λόγου περί Μεθόδου» εις την ελληνικήν, κατά το επαναστατικό έτος 1824, υπό του Νικολάου Πίκολλο, εκδοθείσα εν Κερκύρα, ως και από εκείνης του Δ. Γ. Μοστράτου, τυπωθείσα εν Κωνταντινουπόλει εν έτει 1878, και του Χρ. Χρηστίδη, τω εμφυλίω έτει 1948, εν Αθήναις.

Η μετάφραση του «Φιλοκτήτη» του Σοφοκλέους, εκ της οποίας επίσης ερανίζονται σπαράγματα, είναι του αυτού Πίκκολο, επραγματοποιήθη δε εν Οδησσώ, ένθα διήτριβε το έτος 1817, και παρεστάθη εν τη πόλει ταύτη από 16ης έως 28ης Φεβρουαρίου 1818, τυγχάνει δε η πρώτη νεοελληνική παράσταση αρχαίου δράματος. Στο κείμενο της μετάφρασης, ο Πίκκολο κατορθώνει, διά στόματος Φιλοκτήτη, να εισάγει, και ούτως διά του θιάσου να απευθύνει εις τον θεατή, την φράση: «Τώρα δε άκουσον τον ορθόν λόγον».

Ούτε αιτία λοιπόν άνευ αποτελέσματος, ούτε ουσία άνευ ιδιοτήτων, ούτε αιωνιότης άνευ διαρκείας, ούτε χώρος άνευ εκτάσεως, ούτε πεπερασμένον άνευ απείρου, ούτε άπειρον άνευ πεπερασμένου, ούτε δε ανήρ μέγας άνευ έρωτος, και εντάσεως πασών των δυνάμεων της ψυχής, και εν τινί τρόπον εκστάσεως. Όπως παρατηρεί ο Ροΐδης, ο Καρτέσιος ισχυρίζετο ότι «άγγελος πτερωτός ενεθάρρυνεν αυτόν οσάκις απηύδα κυνηγών την πρώτην αιτίαν των όντων».

Στις μέρες μας, το φάντασμα της ιστορίας συνοδεύει αδιαλείπτως τον Γιώργο Μπλάνα, τον μόνο νεοέλληνα ποιητή ο οποίος προσήλθε, και μάλιστα επανήλθε, ποιητικώς εις τον Καρτέσιο∙ μετέφρασε επίσης «Φιλοκτήτη», παρεισάγοντας, όμως, στη θέση της φράσης του Πίκκολο μίαν άλλη: «Δώσ' τους πίσω τη βρωμιά που τους ταιριάζει».

Και αλλαχού, με ιστορικό φόντο τον πόλεμο, εις την Γιουγκοσλαβία, αντιμαχομένων εκεί, από αέρος και εδάφους, δύο εσχάτων απολήξεων της εκ του Καρτεσίου παραδόσεως, έγραψε: «Φύγε απ’ το δρόμο μου∙ τραβήξου!/ Μπορώ να τρεκλίσω το δικό μου σκοτάδι».

Ούτως λοιπόν και η διαδικασία της γραφής του Γιώργου Μπλάνα. Ότι άνευ ιδεών ουκ έστιν ποιητική∙ άνευ ποιητικής ουκ έστιν τέχνη του λόγου∙ άνευ διαλόγου ουκ έστιν λόγος∙ άνευ κοσμοειδώλου ουκ έστιν μορφή∙ άνευ μορφής ουκ έστιν τέχνη.