Μετά το 1989: Από την ιδεολογία στην ουτοπία

Βασίλης Σκυλάκος, Χωρίς τίτλο, 1994, λιωμένο πλαστικό, 25 x 55 x 38 εκ.

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ

Μια "γόνιμη και ουδέτερη ζώνη", κατά τη διατύπωση του Ferenc Feher,1 ένας χώρος διαρκώς κινούμενος, αλλά και διαρκώς αναζητούμενος φαίνεται να έχει διανοιχθεί από τότε που ακούστηκε η "φωνή του 1989". Οι διαλεκτικοί τόποι, εδραιωμένοι από τη μακρά κυριαρχία της ιδεολογίας και των βεβαιοτήτων τις οποίες παρείχε στο εγχείρημα της βαθμιαίας χειραφέτησης της κοινωνίας από τις εναλλασσόμενες μορφές του αυταρχισμού, της ολοκληρωτικής δημοκρατίας και των πειραμάτων ολικής κυριαρχίας, όπως τα όρισε η Hannah Aradt,2 αναλύοντας την αδιανόητη εμπειρία του φασιστικού ολοκληρωτισμού, άρχισαν να ξεθωριάζουν, υποχωρώντας, αν και με αργά βήματα, αυτοαμφισβητούμενοι. Ασφαλώς, δεν πρόκειται για κάποιο είδος εξάλειψης των διαλεκτικών τόπων. Είναι βέβαιο ότι οι τόποι αυτοί εξακολουθούν να ανασκάπτονται από τη σύγχρονη σκέψη με ακόμη μεγαλύτερο σθένος, μεταβάλλοντας τη μορφολογία τους προς ανανεωμένες κατευθύνσεις και προορισμούς. Όπως, αίφνης, αποφαίνεται ο Frederic Jameson, με αφετηρία τα ιδεολογικά οράματα και προσανατολισμούς της μαρξικής διαλεκτικής: "το εγχείρημα των Marx και Engels [...] να διατυπώσουν τα οράματα της ‘ιστορικής αναγκαιότητας’ με τον τρόπο μιας μηχανικής εναλλαγής των παλαιοτέρων ηθικών (η αστική τάξη ως ταυτοχρόνως προοδευτική και απανθρωποποιητική, ταυτοχρόνως ως αναγκαία αλλά και ανθρωπίνως ανυπόφορη φάση της κοινωνικής ανάπτυξης) μεταφέρει επαρκώς το κύρος των παλαιοτέρων ηθικών κατηγοριών και της γλώσσας τους. Όμως αυτά τα ιστορικά κείμενα δεν αποτελούν την τελευταία λέξη της ίδιας της διαλεκτικής, αλλά απλώς καταπληκτικές προσδοκίες του τρόπου σκέψης ενός κοινωνικού σχηματισμού του μέλλοντος, ο οποίος δεν έχει έλθει ακόμη στην ύπαρξη".3

Κατά συνέπεια, δεν πρόκειται για ακύρωση της διαλεκτικής, των τρόπων και των τροπισμών της. Πρόκειται, ωστόσο, για μια δραματική αυτοαμφισβήτησή της ως vis formand, της σκέψης του μέλλοντος, δηλαδή του νοήματος εκείνου το οποίο θα προκύψει εντελώς διαφορετικό από τους σχηματισμούς του μέλλοντος ως διαλεκτική εν κινήσει, διαρκώς αμφισβητώντας τόσο τους διαλεκτικούς τόπους όσο και τη μορφολογία τους. Η αυτοαμφισβήτηση διόλου δεν σημαίνει εδώ "ξεπέρασμα" και/ή εξάλειψη παλαιοτέρων διαλεκτικών στάσεων. Πρωτίστως, σημαίνει την αβεβαιότητα αυτού που δεν έχει έλθει ακόμη στην ύπαρξη ως κεντρικού πυρήνα της διαλεκτικής σκέψης, ως διαλεκτικής ορμής και θύελλας που αμφισβητώντας τον τρόπο με τον οποίο υπήρξε και υπάρχει μέχρι τώρα διεκδικεί μια ζώνη ουδέτερη, εντός της οποίας η διαλεκτική καθίσταται πανίσχυρη δύναμη, μέσω της οποίας οι "καταπληκτικές προσδοκίες" δεν βρίσκουν χώρο στη βεβαιότητα, την οποία παρέχει το ιστορικά αναγκαίο και αναπόφευκτο, αλλά εκπτυχώνονται ως αβεβαιότητας και/ή ενδεχομενικότητες, οι οποίες αναδύονται μέσα από τα σπλάχνα της διαλεκτικής προς χάριν της διαλεκτικής και των σχηματισμών του μέλλοντος. Αυτό ψιθυρίζει η "φωνή του 1989" και αυτό καθορίζει την αγωνία, τους αγώνες, τα μυθοπλαστικά οράματα, τις προβλέψεις και τις προοπτικές της διασκεπτικής ρέμβης προς το παρόν του μέλλοντος.

Αυτή προκύπτουσα διασκεπτικής ρέμβη της διαλεκτικής ανοίγεται πλέον στον ωκεανό της ουτοπίας, της μόνης φαντασιακής δύναμη η οποία εκχωρεί τους διαλεκτικούς τόπους στις "καταπληκτικές προσδοκίες" των σχηματισμών του μέλλοντος και στη διαφάνεια του άλλοτε κλειστού χώρου των θεσμισμένων ιδεολογιών. Προαπαιτείται, ωστόσο, μια σύμπλοκη ερμηνεία της διαλεκτικής κίνησης και σύμπλοκα "στρατηγήματα" και σημασιακά πλέγματα, προκειμένου μέσα στην ιδεολογική συνοχή να εισχωρήσουν οι αναγκαίοι Ουτοπικοί τρόποι, έτσι ώστε οι διαλεκτικοί οδοί να εκτραπούν προς νέες φαντασιακές διεξόδους και καινούργιες προσβλέψεις, με μοναδικό στόχο το μέλλον ως το κατ’ εξοχήν παρόν και μόνιμη διαμονή του παρόντος. Παρά ταύτα, η διαμονή του παρόντος δημιουργεί μια ζώνη η οποία οφείλει να πληρωθεί μέσω της δραματικής εκτροπής του παρόντος στις οδούς και στις ατραπούς μελλοντικών σχηματισμών, οι οποίοι δεν έχουν έλθει ακόμη στην ύπαρξη. Αυτό είναι το δυσεπίλυτο πρόβλημα, όχι μόνο του παρόντος αλλά και του μέλλοντος, αν λάβουμε υπόψη τους τρόπους, τις προϋποθέσεις και τις διαλεκτικές συνθήκες με τις οποίες το παρόν συγκροτείται ως παρόν στις μετανεωτερικές του εκπτυχώσεις.

Ο Jameson αποφαίνεται: "η φωτεινή ανάκτηση από τον Ernst Bloch των ουτοπικών παρορμήσεων εν ενεργεία μέσα στα πλέον υποβιβασμένα κείμενα της μαζικής κουλτούρας, στα διαφημιστικά σλόγκαν -στα οράματα μιας εξωτερικής ζωής, του μεταμορφωμένου σώματος, της παρά φύση σεξουαλικής απόλαυσης- μπορούν να χρησιμεύσουν ως μοντέλο μιας ανάλυσης της εξάρτησης των σκληρότερων μορφών χειραγώγησης των παλαιότερων Ουτοπικών νοσταλγιών της ανθρωπότητας". Αυτή ακριβώς είναι η μέγιστη διακινδύνευση της διαμονής του τερατωδώς μεταμορφωμένου προσώπου του μαζοποιημένου παρόντος, οσάκις αυτό το παρόν προσομοιώνεται το μέλλον και κατ’ αυτόν τον τρόπο διεκδικεί την παρουσία και διάρκειά του μέσα στην Ουτοπική θέαση, μεταμορφώνοντας χαμαιλεοντικά τον εαυτό του και την κοινωνία των ομοιωμάτων και του θεάματος -διαφημιστικά σλόγκαν-, κατά τρόπον ώστε το Ουτοπικό να εμφανίζεται πλέον ως μια επιφανειακή figura, ήτοι ως εκπλήρωση της φαντασμαγορίας των οραμάτων της εξωτερικής ζωής, των παραμορφωμένων σωμάτων και των κενών νοήματος μαζοαπολαύσεων. Η ενσωμάτωση των ιδεολογικών λειτουργιών, οι οποίες υποβαστάζουν τις παραμορφωτικές εικόνες της μαζοκουλτούρας μέσα στις παλαιότερες Ουτοπικές νοσταλγίες της ανθρωπότητας, είναι η ακύρωση της διαλεκτικής Ουτοπίας και των σημασιακών και νοηματικών πλεγμάτων της, άρα η θριαμβευτική επάνοδος αλογικότητας, αποξένωσης και απόλυτης υποταγής του υποκειμένου στο θέαμα και στην απόλαυσή του.

"Πώς είναι δυνατόν", διερωτάται ο Jameson, "ένα πολιτισμικό κείμενο το οποίο εκφράζει μιαν αποδεδειγμένα ιδεολογική λειτουργία ως ηγεμονικό έργο του οποίου οι μορφικές κατηγορίες καθώς και το περιεχόμενό του εξασφαλίζουν κάποια μορφή ταξικής κυριαρχίας -πώς είναι δυνατόν ένα τέτοιο κείμενο να ενσωματώνει μιαν αυθεντική Ουτοπική παρόρμηση [...]5". Και όμως, μια τέτοια ενσωμάτωση αποτελεί την πανταχού παρούσα απειλή για την Ουτοπία, μέσω των σχημάτων της "συγκεκριμένης Ουτοπίας" και των "εικόνων" της. Εδώ, άλλωστε, βρίσκεται και η εμπλοκή της φωτεινής ανάκτησης της Ουτοπίας από τον Ernst Block στην ιδεολογική τής "ιστορικής αναγκαιότητας" και των διαλεκτικών μαρξικών εκφάσεών της6. Εδώ επίσης διαφαίνεται κατά τον Jameson, και η έσχατη τραγωδία της "Διαλεκτικής του Διαφωτισμού", όπως αυτή κριτικά αναπτύσσεται από τους Adorno-Horkheimer, όταν μέσα σε αυτήν ο Janeson διαπιστώνει μια τάση να θεωρείται το "πιο αισχρό απ' όλα τα ανθρώπινα πάθη, ο αντισημτισμός" ως βαθιά Ουτοπικό στον χαρακτήρα του, ως "μια μορφή πολιτισμικού φθόνου η οποία ταυτοχρόνως είναι μια καταπιεσμένη αναγνώριση της Ουτοπικής παρόρμησης"7.

Ασφαλώς, η διαπίστωση του Jameson σχετικά με τη "Διαλεκτική του Διαφωτισμού" των Adorno-Horkheimer δεν μπορεί να γίνει εύκολα αποδεκτή, χωρίς τουλάχιστον την περαιτέρω διερεύνηση της Ουτοπικής παρόρμησης, οσάκις η παρόρμηση αυτή ενσωματώνεται μέσα σε σχήματα και μορφές συνείδησης, οι οποίες αναπτύχθηκαν κάτω από την προοπτική της ιστορικότητας των ιδεολογικών κρίσεων και αποφάσεων. Και ούτε μπορεί, επαρκώς τουλάχιστον, να εδραιωθεί το συμπέρασμα του Jameson σύμφωνα με το οποίο "κάθε ταξική συνείδηση οποιουδήποτε τύπου είναι Ουτοπική στον βαθμό που εκφράζει την ενότητα μιας συλλογικότητας"8.

Βέβαια, ο Jameson σπεύδει να διευκρινίσει: "Πρέπει να προστεθεί ότι αυτή η πρόταση είναι μια αλληγορική πρόταση", στον βαθμό που όλες οι συλλογικότητες είναι "figures της έσχατης συγκεκριμένης ζωής μιας κατορθωμένης Ουτοπικής ή αταξικής κοινωνίας". Αλλά το αντίθετο είναι περισσότερο πιθανό: κάθε ταξική συνείδηση αποτελεί απειλή για το Ουτοπικό πνεύμα, και η μελλοντική συλλογικότητα δεν μπορεί να νοηθεί ως figura της έσχατης συγκεκριμένης ζωής μιας κατορθωμένης αταξικής κοινωνίας, αλλά ως διαρκής αυτοαμφισβήτησής της, πέρα από τα γνωστά σχήματα, τα οράματα και τις βλέψεις της αφηρημένης αταξικότητας.

1. Ferenc Feher Το Πνεύμα του 1989, μτφρ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδ. Ύψιλον / Βιβλία, Αθήνα 2005

2. Βλ. σχετικά την εργασία μου "Τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και το τέλος του παραδοσιακού ουμανισμού", στο: Στέφανος Ροζάνης, Ο Αδιανόητος θάνατος, εκδ. Ερατώ, Αθήνα 2002

3. Fredric Jameson, The Political Unconscious, Routlege 1983, σ. 103

4. Ό.π., σ. 278

5. Ό.π., σ. 279

6. Βλ. σχετικά την εργασία μου Η Ουτοπία και Εικόνες της, εκδ. Έρμα, Αθήνα 2017

7. Ό.π., σ. 278.

8. Ό.π., σ. 281