Ο Μαρξ και ο ρωσικός λαϊκισμός

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΛΙΕΡΟΥ

ΕΤΟΡΕ ΤΣΙΝΕΛΑ, Ο άλλος Μαρξ, μτφρ. Άννα Γρίβα, Οι εκδόσεις των συναδέλφων, σελ. 240

Οι τρεις πηγές της αναλυτικής σκέψης του Μαρξ που πρότεινε ο Ένγκελς – η γερμανική φιλοσοφία, ο γαλλικός σοσιαλισμός και η βρετανική πολιτική οικονομία – πρέπει στην πραγματικότητα να συμπληρωθούν με μια τέταρτη, αυτή του ρωσικού επαναστατικού λαϊκισμού.

Teodor Shanin (late Marx and the Russian Road. Marx and the Peripheries of Capitalism)

O «άλλος Μαρξ» στον οποίον αναφέρεται ο Τσινέλα είναι ο Μαρξ στα τελευταία 10-15 χρόνια της ζωής του, την εποχή που στρέφει το ενδιαφέρον του από τη σπουδή της πολιτικής οικονομίας των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών στις περιφέρειες του καπιταλισμού, στη μελέτη των προκαπιταλιστικών κοινωνιών. Ο Τσινέλα εστιάζει ιδιαίτερα στις πολιτικές, πνευματικές αλλά και προσωπικές σχέσεις του Μαρξ εκείνη την εποχή με τους ναρόντνικους και κυρίως την Ναρόντναγια Βόλια (Λαϊκή Θέληση). Ένας άλλος τίτλος του βιβλίου, ίσως πιο δόκιμος και ακριβής θα μπορούσε να ήταν: ο Μαρξ και ο ρωσικός λαϊκισμός.

Σύμφωνα με τον Shanin, στο μαρξικό έργο μπορούμε να ξεχωρίσουμε μια πρώιμη, μια μέση και μια ύστερη περίοδο[1]. Το εν λόγω βιβλίο του Τσινέλα είναι το πρώτο στην ελληνική βιβλιογραφία –στη διεθνή υπάρχουν πολλές δεκάδες– που έρχεται να θεματοποιήσει αυτή την Τρίτη και τελευταία περίοδο του μαρξικού έργου. Η σχετική συζήτηση, που τόσο πολύ απασχόλησε τη διεθνή αριστερά, είναι ελάχιστα γνωστή στην Ελλάδα. Και όμως, είναι μέσω ακριβώς αυτής της περιόδου του έργου του, που ο Μαρξ έρχεται σε ρήξη με την γραμμική εξελικτικίστικη σύλληψη της θεωρίας της προόδου και τον ευρωκεντρισμό, διαχωρίζεται από τον εργατισμό, αντλεί παραδείγματα για την μετακαπιταλιστική κοινωνία από τις αρχαϊκές κοινωνίες και αγγίζει τα προβλήματα που θα θέσουν οι επαναστάσεις του 20^ού αιώνα (και σε σχέση με το ίδιο το προηγούμενο θεωρητικό του έργο). Ο όψιμος Μαρξ είναι η γέφυρα για να συνδεθεί το συνολικό μαρξικό έργο με τις σύγχρονες συζητήσεις για τα κοινά, την αλληλέγγυα και συνεργατική οικονομία, με τα σημερινά κοινωνικά και οικολογικά κινήματα, με την κοινωνική και πολιτική παρέμβαση πάνω στις αντιθέσεις των λεγόμενων «μεταβιομηχανικών κοινωνιών».

Ο μέσος Μαρξ, αυτός της δεκαετίας του 1850 και του 1860, ασχολήθηκε με την κατασκευή των απαραίτητων μοντέλων που θα του επέτρεπαν να συλλάβει στο σύνολό τους τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Πολύ πιο δύσκολο ήταν το επόμενο βήμα: η μελέτη του ιστορικά συγκεκριμένου καπιταλισμού σαν παγκόσμιου συστήματος, συναπαρτιζόμενου από ποικίλες κατηγορίες κοινωνικών σχηματισμών, που έχουν ακολουθήσει διαφορετικές εξελικτικές γραμμές, συνυπάρχουν σε σύγκρουση και αλληλεξάρτηση μεταξύ τους, ενώ στον καθένα ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής συναρθρώνεται με μια σειρά άλλων  τρόπων παραγωγής. Εντωμεταξύ, ήταν η ίδια η πραγματικότητα του ευρωπαϊκού επαναστατικού κινήματος –ύφεση των κοινωνικών αγώνων στη Δύση, άνοδος τους στη Ρωσία, ανάδειξη της Ναρόντναγια Βόλια σαν της πιο σημαντικής επαναστατικής οργάνωσης της Ευρώπης– που έσπρωχνε τον Μαρξ προς την Ανατολή και έκανε πιο επιτακτική την ανάγκη αυτού του βήματος, αλλά επίσης το διευκόλυνε.

Οι ναρόντνικοι δεν ήταν μόνο ένα ενθουσιώδες αναγνωστικό κοινό, ίσως το μόνο εκείνη την εποχή στην Ευρώπη που ενδιαφερόταν τόσο πολύ για το έργο του Μαρξ (τα ρωσικά είναι η πρώτη γλώσσα στην οποία θα μεταφραστεί με την φροντίδα των ναρόντνικων το Κεφάλαιο, που θα σημειώσει μάλιστα και μια αξιοσημείωτη εκδοτική επιτυχία). Θα αποτελέσουν επίσης τους βασικούς συνομιλητές του Μαρξ στα τελευταία χρόνια της ζωής του, οι προβληματισμοί και οι αναζητήσεις τους θα διασταυρωθούν. Οι ναρόντνικοι έβλεπαν την επερχόμενη επανάσταση στη Ρωσία –στην οποία είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους ο Μαρξ και ο Ένγκελς– σαν «κοινωνική», σοσιαλιστική, όχι σαν αστική δημοκρατική όπως θα ήθελε το μονογραμμικό εξελικτικό μοντέλο. Η αγροτική κοινότητα γι’ αυτούς αποτελούσε το σημείο στήριξης, το οποίο θα επέτρεπε στη Ρωσία να υπερπηδήσει το καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης και την καπιταλιστικού τύπου εκβιομηχάνιση και να εφαρμόσει απευθείας τον σοσιαλισμό. Ήταν οι πρώτοι που διέβλεψαν την εισβολή στο προσκήνιο των αγροτικών μαζών, η οποία θα χαρακτήριζε τη Ρωσική, την Κινέζικη, τη Βιετναμική και τις άλλες επαναστάσεις του 20^ού αιώνα, οι πρώτοι που αντέταξαν στον καπιταλιστικό εκσυγχρονισμό τον μετασχηματισμό σε ευρεία κλίμακα των προνεωτερικών κοινοτικών θεσμών σε σύγχρονους δυνάμει σοσιαλιστικούς, οι πρώτοι που έθεσαν τα θέματα της «άνισης ανάπτυξης», των πολλαπλών δρόμων της κοινωνικής εξέλιξης και ψηλάφισαν τα ζητήματα που θα περιέγραφε ο 20^ός αιώνας ως «ανάπτυξη της υπανάπτυξης», την ιδιαιτερότητα του ρόλου του κράτους στις αναπτυσσόμενες κοινωνίες κτλ. Στους ναρόντνικους φτάνουν οι καταγωγικές γραμμές των σημερινών οικοσοσιαλιστών, πρώτοι αυτοί έθεσαν τα ζητήματα της κοινωνικής οικολογίας. Κοινοτιστές, οι πιο σημαντικοί στην ιστορία του κοινοτισμού, ήταν συγχρόνως αυτοί που οργάνωσαν τα πρώτα εργατικά συνδικάτα και εξέδωσαν τις πρώτες εργατικές εφημερίδες στη Ρωσία.

Ο Μαρξ άρχισε σε προχωρημένη ηλικία να μαθαίνει ρωσικά, με αφορμή το ογκώδες βιβλίο του ναρόντνικου Φλερόφσκι (Μπρέβι) Η κατάσταση της εργατικής τάξης της Ρωσίας, που του έστειλε ο επίσης ναρόντνικος Ντάνιελσον, ο βασικός μεταφραστής του Κεφαλαίου. Η Τζένη, η σύζυγός του, παραπονιόταν στον Ένγκελς ότι «έχει αρχίσει να μελετάει ρωσικά σαν να ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου»[2]. Ο Μαρξ θα αναλάβει μόνιμος αντιπρόσωπος των ναρόντνικων στο Γενικό Συμβούλιο της Διεθνούς[3].

Ο Τσινέλα, μέσα από τις σελίδες του καλογραμμένου βιβλίου του, μας αφηγείται με γοητευτικό και συναρπαστικό τρόπο τη σχέση του Μαρξ και των ναρόντνικων, τις δυσκολίες της, τα σκαμπανεβάσματα της και τη σταδιακή και βασανιστική της εδραίωση. Μια σχέση η οποία θα συμβάλει, κατά τον Τσινέλα, στην υιοθέτηση από τον όψιμο Μαρξ μιας «νέας θεώρησης της ιστορίας και της επανάστασης»[4].

Αυτή η «νέα θεώρηση» θέτει δίπλα στην ντετερμινιστική θέαση της ιστορίας και την αυστηρότητα των οικονομικών νόμων την κατηγορία του «ιστορικού περιβάλλοντος» και έτσι αναγνωρίζει «μια πολύ πιο ελεύθερη και τυχαία ανάδραση μεταξύ μιας καθορισμένης οικονομικής μορφής και των εξωτερικών παραγόντων»[5]. Ο T. Shanin[6] και ο Θ. Γκιούρας[7], από τη δική τους μεριά, τονίζουν ότι ο ύστερος Μαρξ δεν έρχεται να ακυρώσει τον πρώιμο και μέσο Μαρξ αλλά να τον ολοκληρώσει.

Σε κάθε περίπτωση, το έργο του όψιμου Μαρξ έμεινε στη μέση. Οι σημειώσεις του, 30.000 σελίδες, αποτελούν τη μαρτυρία μιας μεγάλης πνευματικής προσπάθειας, η οποία όμως δεν έδωσε παρά ελάχιστα ολοκληρωμένα έργα. Ο Μαρξ είχε αντιληφθεί το βάθος και την έκταση των ζητημάτων που άγγιζε και δεν ήθελε να τα κλείσει, με την ευκολία που θα το έκαναν λίγα χρόνια αργότερα ο Ένγκελς, ο Πλεχάνωφ, και ο Κάουτσκι. Όμως η στροφή της σκέψης του, όπως την διαπιστώνουμε στα σπαράγματα που έχουμε υπόψη μας, είναι αδιαμφισβήτητη. Για παράδειγμα, στα «Προσχέδιά για μια απάντηση στην επιστολή της Βέρας Ι. Ζάσουλιτς»[8], όπου παίρνει το μέρος των ναρόντινικων όσον αφορά το θέμα της ρωσικής αγροτικής κοινότητας, μιλάει για «την κατάργηση [της κεφαλαιοκρατίας] με την επιστροφή των σύγχρονων κοινωνιών στον “αρχαϊκό” τύπο της κοινοτικής ιδιοκτησίας» αν και «σε μια ανώτερη μορφή» και προσθέτει ότι «απλώς δεν θα έπρεπε κανείς να τρομάζει πολύ με τη λέξη “αρχαϊκό”»[9].

Τη στροφή αυτή αναγνώρισαν με τον τρόπο τους και οι λεγόμενοι «ορθόδοξοι μαρξιστές». Κατά τον Ριαζάνωφ, τα τέσσερα προσχέδια της «Επιστολής προς την Ζάσουλιτς» υποδηλώνουν την εξασθένηση των διανοητικών δυνάμεων του Μαρξ (όμως, ήταν μόνον 65 ετών...)∙ επιπλέον κατά τον ίδιον, απλώς ο Μαρξ δεν ήθελε να αποθαρρύνει τους Ρώσους επαναστάτες φίλους του[10]. Ο Πλεχάνωφ, για τον κύκλο του οποίου (την Μαύρη Διανομή που μετασχηματίστηκε σε Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας) ο Μαρξ εκδήλωνε απροκάλυπτα την περιφρόνησή του[11], φρόντισε μετά τον θάνατο του Μαρξ να κρύψει τα επίδικα κείμενα που δεν θα δημοσιευτούν παρά το 1924 (μετά τον θάνατο του Λένιν) από τον Ριαζάνωφ. Ο Πλεχάνωφ γνώριζε καλύτερα από τον Μαρξ τι είναι ο μαρξισμός και ήταν έτοιμος να τον λογοκρίνει λαθραία για το καλό του[12].

Κατά τη Ρωσική Επανάσταση, οι σοσιαλεπαναστάτες, οι επίγονοι των ναρόντνικων, θα χάσουν μέσα από τα χέρια τους την εξουσία, την οποία θα αρπάξουν οι μπολσεβίκοι, ένα υβρίδιο των πιο αυταρχικών τάσεων του ναροντνικισμού (Τκάτσεφ) και της σοσιαλδημοκρατίας της Β΄ Διεθνούς (της οποίας όμως οι πιο συνεπείς εκπρόσωποι ήταν οι μενσεβίκοι). Η μεγάλη ευκαιρία για μια ελεύθερη ανθρωπότητα πέρασε και χάθηκε. Σήμερα, ωστόσο, όχι τόσο στην ύπαιθρο αλλά στις τεμαχισμένες σε ζώνες μεγαπόλεις της εποχής του λεγόμενου μετα-φορντικού καπιταλισμού, οι επεξεργασίες του ύστερου Μαρξ και των ναρόντνικων αποκτούν μια νέα επικαιρότητα και μάλιστα ενόσω όχι πλέον η αγροτική κοινότητα αλλά τα κοινά (commons) και η άμεση δημοκρατία έρχονται να σημασιοδοτήσουν θετικά τον κομμουνισμό σαν την προοπτική μια ελεύθερης ανθρωπότητας.

18-5-2019

---

[1] Teodor Shanin, Late Marx and the Russian Road. Marx and the Peripheries of Capitalism (Late Marx: gods and craftsmen), Monthly Review Press

[2] Στο ίδιο

[3] Teodor Shanin, Το μήνυμα του Τσαγιάνοφ: Διευκρινήσεις, παρανοήσεις και η σύγχρονη «Θεωρία της ανάπτυξης». Εισαγωγή στο βιβλίο του A. B. Τσαγιάνοφ, Η Θεωρία της Αγροτικής Οικονομίας. Πανεπιστήμιο του Γουισκόνσιν Πρες, 1986.

[4] Έτορε Τσινέλα, Ο άλλος Μαρξ, ελλ. εκδ. οι εκδόσεις των συναδέρφων, 2019, σ. 210 κ.ε.

[5] Στο ίδιο, σ. 217

[6] Teodor Shanin, Late Marx and the Russian Road…. ο.π.

[7] Θανάσης Γκιούρας, «Απλώς δεν θα έπρεπε κανείς να τρομάζει πολύ με τη λέξη ‘αρχαϊκό’». Τα προσχέδια του Μαρξ για την επιστολή στη Βέρα Ζάσουλιτς (1881) και η ιστορικότητα του μέλλοντος, περιοδικό Ουτοπία, τεύχος 94, 2011, επίσης www.congress1917.gr

[8] Περιοδικό Ουτοπία, τεύχος 94, 2011, επίσης www.congress1917.gr

[9] Στο ίδιο

[10] Teodor Shanin, Late Marx and the Russian Road…. ο.π.

[11] Στο ίδιο

[12] Στο ίδιο

Jochen Lempert, Untitled (Full Spiderweb), 2015-6, φωτ. Roberto Ruiz, παραχώρηση του καλλιτέχνη
και του ProjecteSD, Βαρκελώνη