Aπό τον Μαρξ στον Αυγουστίνο

ΤΗΣ ΣΑΡΑΣ ΘΗΛΥΚΟΥ

JAMES AHO, Eξομολόγηση και Λογιστική, Οι θρησκευτικές, ηθικές και ρητορικές καταβολές της σύγχρονης λογιστικής, μετάφραση Εμμανουήλ Χ. Κορνηλάκης, εκδόσεις Διπλογραφία, σελ. 222

Στην εκτενή βιβλιογραφία σχετικά με την ιδεολογική στήριξη που παρείχε στον πρώιμο καπιταλισμό η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, ο συγγραφέας, με το ανά χείρας βιβλίο, εξειδικεύει την έρευνά του, θέτοντας το ερώτημα: Πώς η μεσαιωνική πρακτική της τελευταίας, περί υποχρεωτικής εξομολόγησης, επέδρασε στη δημιουργία του συστήματος τήρησης διπλών λογιστικών βιβλίων (διπλογραφία); Για να γενικεύσει βεβαίως στην πορεία: Πως αυτό με τη σειρά του επέδρασε στη γένεση του καπιταλισμού; Αλλά και η απόρριψη του μυστηρίου της εξομολόγησης, όπως και της επιχειρηματικότητας εν γένει, από την Μεταρρύθμιση, πώς επέδρασε παραδόξως και αυτή στη γένεση του καπιταλισμού; Ο Aμερικανός καθηγητής κοινωνιολογίας James Aho συνομιλεί κριτικά με το έργο του Max Weber ασφαλώς (Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού), αλλά αναφέρεται ακόμη και σε έργα του 21ου αιώνα που απηχούν αυτήν την προβληματική περί της σχέσεως θεολογίας και λογιστικής, αυτού του διαλόγου “ μεταξύ του εδώ και του επέκεινα” (όπως λόγου χάρη το “Sacred Vestiges in Financial Reporting: Mythical Readings Guided by Mircea Eliade”...). Το κανονικό δίκαιο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας θεωρείται προδρομικό ακόμη και του Μαρξ, όπου ο Γρατιανός διατυπώνει τη διάκριση μεταξύ “εργάτη” και “εμπόρου”. Κακός ο έμπορος, πιο πονηρός ο τοκογλύφος, επειδή και ενώ κοιμάται κερδίζει. Η έννοια της χριστιανικής αδελφοσύνης καθιστά αδιανόητη την απόληψη τόκου (ωστόσο οι σχολαστικοί ρωμαιοκαθολικοί θεολόγοι θα ανακάλυπταν αργότερα εξαιρέσεις στον γενικό αυτόν κανόνα...). Στη Θεία Κωμωδία του Δάντη ο έμπορος είναι ο Γηρυόνης ο οποίος με σώμα φιδιού, ουρά σκορπιού και αδηφάγα νύχια επικρέμαται πάνω από την άβυσσο της Κολάσεως...

Οι χριστιανικές καταβολές του μαρξισμού έχουν γίνει ασφαλώς αντικείμενο συστηματικής διερεύνησης. Η ζωή των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων με την άσκηση της κοινοκτημοσύνης (omnia communia), η φροϋδική ανάγνωση του μαρξισμού ως μίας νέας μεσσιανικότητας, η οποία ευαγγελίζεται την επικράτηση του προλεταριάτου σε μια νέα αταξική κοινωνία, η μάλλον αισιόδοξη θεώρηση της ιστορίας ως πορείας προόδου αλλά και η θεώρηση του μαρξισμού από τον George Steiner ως μεταθρησκείας (μαζί άλλωστε με τον δομισμό και την ψυχανάλυση), συνιστούν στοιχεία που συνηγορούν, ίσως, υπέρ μιας θεώρησης του μαρξισμού ως μίας οιονεί “αίρεσης” του Χριστιανισμού...

Αλλά και η σχέση Χριστιανισμού και διαμόρφωσης εαυτού στη νεώτερη Ευρώπη (αυτό που ο Jung ορίζει, μάλλον, ως individuation, αναφερόμενος στο αρχέτυπο της ενσάρκωσης, όπως άλλωστε ο Hegel, στη Φαινομενολογία του πνεύματος, ορίζει ως Εαυτό την ενανθρώπιση του Χριστού) διερευνάται ακόμη από τον James Aho. H εξομολόγηση λοιπόν, με τη μεταμορφωτική της δύναμη, λειτούργησε ακόμη ως η βασική τεχνολογία (κατά τον φουκωικό όρο) “κοινωνικής ανοικοδόμησης της νεώτερης ατομικότητας” και συνακόλουθα της έννοιας της προόδου, “ένα από τα τεκμήρια της γέννησης της τελευταίας είναι και η διπλογραφική μέθοδος τήρησης λογιστικών βιβλίων”. Βεβαίως οι προϋποθέσεις ανάγνωσης του έργου –όπως ο μεταφραστής επισημαίνει, η ρέουσα μετάφραση του οποίου ενισχύεται από την ευχερέστατη απόδοσή του όρων της οικονομικής όσο και θεολογικής ορολογίας– είναι αυτές του δυτικού χριστιανισμού της σχολαστικής θεολογίας, με την εξομολόγηση, μάλλον, θεωρουμένη ως μία επιφανειακή τακτοποίηση λογαριασμών... Η εν λόγω προβληματική περί ανάδυσης του υποκειμένου απηχεί, πάντως, την αντίστοιχη του καθηγητή Στέλιου Ράμφου στα καθ' ημάς, ο οποίος βεβαίως, ασπαζόμενος μάλλον τις ίδιες προϋποθέσεις, εγκαλεί την Ορθοδοξία για δήθεν παρεμπόδιση της ανάπτυξης της έννοιας του ατόμου στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, με τη συνακόλουθη υπανάπτυξη, όπου ο Έλληνας συντρίβεται μεταξύ ενοχής και μετάνοιας, ανίκανος να κατακτήσει την αγιότητα –το σχήμα εδώ είναι μάλλον προτεσταντικό– αλλά και από την οπτική γωνία ενός “ξαναζεσταμένου” διαφωτισμού (ψευδεπίγραφη διελκυστίνδα λογικής – συναισθήματος, όπου ο έλληνας προτιμά ασφαλώς το δεύτερο κ.ο.κ.).

Ο James Aho προβαίνει ακόμη σε μια σειρά από θετικές επισημάνσεις σε σχέση με την συνεισφορά της Γρηγοριανής μεταρρύθμισης στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ως κινητήριας δύναμης στην δημιουργία των πρώτων πανεπιστημίων, στην ανάδυση της νομικής και της φιλοσοφίας, στη δημιουργία νέων σχολών στη λογοτεχνία αλλά και στην ανάπτυξη μιας νέας κοινωνικής συνείδησης, για να καταλήξει στον εκμοντερνισμό του εμπορίου και βεβαίως στο ότι “ενέπνευσε την πρακτική της σύγχρονης λογιστικής” –με την υποχεωτική εξομολόγηση και την για τον σκοπό αυτόν συγγραφή μικρών ημερολογίων πρώτα και των εξομολογητικών αυτοβιογραφιών των μεγάλων μυστικών αργότερα– “χωρίς την οποία ο καπιταλισμός, όπως τουλάχιστον τον γνωρίζουμε σήμερα, δεν θα ήταν δυνατός”.

Οι κοινές καταβολές, αυτές του απόλυτου προορισμού του Αυγουστίνου, τόσο στην ρωμαιοκαθολική όσο και στην προτεσταντική θεολογία, με την ακραία καλβινιστική παραλλαγή του διπλού απόλυτου προορισμού (καταδίκη και σωτηρία), εξηγούν την ανάπτυξη του καπιταλισμού στους κόλπους τους καθόσον αυτή αποδεικνύει πως οι ταγοί της αποτελούν πράγματι τους εκλεκτούς του Θεού. Η απόρριψη δε του μυστηρίου της εξομολόγησης, αλλά και της επιχειρηματικότητας από τη Μεταρρύθμιση συνέβαλαν τελικά στην “αποπολιτικοποίηση της Εκκλησίας αλλά και την αποηθικοποίηση της πολιτικής οικονομίας”, όπως το πράγμα θέτει ο James Aho, “για να ανατείλει μια νέα εποχή στην ιστορία της Δυτικής συνείδησης”.

Η Σάρα Θηλυκού είναι ποιήτρια και δρ Θεολογίας

Νίκος Χουλιαράς, Χωρίς τίτλο, 1993, ακρυλικά, 74 x 81 εκ.