Ο πόλεμος στις πόλεις

ΤΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗ ΤΖΟΥΚΑ

ΙΑΣOΝΑΣ ΧΑΝΔΡΙΝΟΣ, Πόλεις σε πόλεμο, 1939-1945. Ευρωπαϊκά αστικά κέντρα υπό γερμανική κατοχή, πρόλογος: Χάγκεν Φλάισερ, εκδόσεις Ο Μωβ Σκίουρος, σελ. 568

Αναμφίβολα, η βιβλιογραφία για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο είναι κυριολεκτικά γιγαντιαίων διαστάσεων. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά για τη μείζονα αυτή πολεμική αναμέτρηση, που καθόρισε σε πολύ μεγάλο βαθμό τον σύγχρονο κόσμο. Στα καθ’ ημάς η ενασχόληση με τη συγκεκριμένη περίοδο έχει τροφοδοτήσει μεγάλες συγκρούσεις στη δημόσια σφαίρα, γεγονός απολύτως κατανοητό, αν ληφθεί υπόψη το ειδικό βάρος της περιόδου για τη χώρα σε όλα τα επίπεδα (πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, πολιτισμικό), αλλά και η αναπόφευκτη σύνδεσή της με τον πολυαίμακτο εμφύλιο πόλεμο (1946-1949) που ακολούθησε. Ο Ιάσονας Χανδρινός ανήκει στη νεότερη γενιά ερευνητών και μας έχει ήδη κληροδοτήσει σημαντικό έργο για την Κατοχή και την Αντίσταση (μεταξύ άλλων και μια σημαντική μονογραφία για την ΟΠΛΑ, Το τιμωρό χέρι του λαού, Θεμέλιο 2012).

Με το τελευταίο του βιβλίο Πόλεις σε πόλεμο, 1939-1945. Ευρωπαϊκά αστικά κέντρα υπό γερμανική κατοχή, που αποτελεί επεξεργασμένη εκδοχή της διδακτορικής του διατριβής, ο Χανδρινός μας παραδίδει ένα εντυπωσιακό έργο κοινωνικής ιστορίας υποδειγματικού χαρακτήρα. Ήδη στον πρόλογο του Χάγκεν Φλάισερ, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται και ορισμένα ενδιαφέροντα κατοχικά αξιοσημείωτα από την Κρήτη, επισημαίνεται ότι «από νωρίς ο Ιάσονας είχε πάρει την τολμηρή απόφαση να μην περιορίσει την έρευνά του σε μια μόνο χώρα ή περιοχή. Συνταρακτική είναι η συγκριτική αντιπαράθεση των παρομοίων καταστάσεων σε όλες σχεδόν τις ακούσιες 'επαρχίες' της τότε αυτοκρατορίας του Κακού, δηλαδή της γερμανοκρατούμενης Ευρώπης».

Ο συγγραφέας αρθρώνει το εγχείρημα ανάδειξης των ιδιαιτεροτήτων του περιβάλλοντος των κατεχόμενων ευρωπαϊκών πόλεων σε τέσσερις άξονες: την καθημερινότητα, την οικονομία, την εξουσία και την Αντίσταση. Είναι ευνόητο, και επισημαίνεται πολλάκις στο βιβλίο, ότι αναγκαστικά η ανάλυση περιορίζεται σε συγκεκριμένες περιπτώσεις πόλεων και χωρών. Έτσι, π.χ., έμφαση δίνεται στη Γαλλία, την Πολωνία, τη Δανία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, την Ελλάδα, την Ιταλία, τη Νορβηγία και όχι στις χώρες του κατεξοχήν «Ανατολικού Μετώπου». Η απολύτως άκαμπτη φυλετική ιεραρχία των ναζί και οι ξεκάθαρα γενοκτονικές πολιτικές που εφαρμόστηκαν στο πλαίσιο της τεράστιας αναμέτρησης με τη Σοβιετική Ένωση θέτουν εντελώς διαφορετικά δεδομένα στον ερευνητή που θα θελήσει να ασχοληθεί με το συγκεκριμένο ζήτημα. Δεν υπάρχει επίσης πλήρης περιγραφή των εξεγέρσεων που σημάδεψαν την ιστορία συγκεκριμένων τόπων, όπως της (εμβληματικής) Βαρσοβίας και της Κοπεγχάγης. Σε καμία όμως περίπτωση δεν διαφαίνεται υποτίμηση της πολυπλοκότητας των παραγόντων που επιδρούσαν αποφασιστικά στη διαμόρφωση της ψυχολογίας του πληθυσμού των κατεχόμενων από τον γερμανικό στρατό πόλεων.

Επισημαίνονται έτσι σε όλο το κείμενο τα ηθικά διλήμματα της Αντίστασης, το εύρος και η δυναμική του δωσιλογισμού, η απώλεια των σταθερών του βίου και η απόπειρα προσαρμογής στα νέα δεδομένα, οι διώξεις των Εβραίων, οι διαιρέσεις σε επίπεδο εθνότητας, τάξης, φύλου, ηλικίας, η «γκρίζα ζώνη» των συμπεριφορών των «νομιμοφρόνων στρωμάτων» και η παθητικότητα μεγάλου μέρους των πολιτών (σε αντίθεση με τη μεταπολεμική εξιδανίκευση). Πολύ ορθά δίνεται έμφαση και στο ειδικό βάρος της συγκυρίας, καθώς διασαφηνίζεται πλήρως η χρονική τομή του 1943-1944 σχετικά με την αλλαγή διάθεσης των ευρωπαϊκών κοινωνιών, τη ριζοσπαστικοποίηση και τη στροφή προς την Αριστερά, αλλά και την παρεπόμενη εδραίωση του ευρωπαϊκού αντιστασιακού κινήματος.

Ιδιαίτερο ρόλο στην εξέλιξη αυτή διαδραμάτισαν τόσο η γενική εξέλιξη του πολέμου εις βάρος του Γ' Ράιχ όσο και η εντατικοποίηση της οικονομικής εκμετάλλευσης και της λεηλασίας πόρων των κατεχόμενων λαών προκειμένου να υποστηριχθεί η συνέχιση λειτουργίας του ναζιστικού συστήματος. Ο Έλληνας αναγνώστης μπορεί έτσι να πληροφορηθεί όχι μόνο για τα (ενδεχομένως περισσότερο οικεία) δεινά των κατοίκων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης αλλά και για τον φοβερό λιμό που ενέσκηψε στην Ολλανδία τον τελευταίο χειμώνα της Κατοχής ή/και την απόπειρα των Δανών να αντιμετωπίσουν μια μεταβαλλόμενη πραγματικότητα που έμοιαζε ώς τις αρχές του 1943 σχεδόν ειδυλλιακή ως προς τις διαθέσεις των Γερμανών απέναντί τους.

Η «με σχεδόν θρησκευτική ευλάβεια» μεθοδολογικά ορθή χρήση τεκμηρίων από πολλές πηγές, η εμβρίθεια και το βάθος της ανάλυσης, η αποφυγή του εθνοκεντρισμού και των μονοδιάστατων τοπικιστικών και εθνικιστικών προσεγγίσεων, και η απολύτως σύγχρονη και ρέουσα γλώσσα του κειμένου, συνιστούν τις αρετές ενός βιβλίου που αξίζει να διαβαστεί σε μια γενικότερη παγκόσμια συγκυρία που φαίνεται να επιβεβαιώνει φόβους για επιστροφή των κοσμοθεωριών που φαινόταν ότι είχαν οριστικά ενταφιαστεί στα ερείπια του φλεγόμενου Βερολίνου το 1945.

Κατά τη γνώμη μας, το βιβλίο στέκεται εφάμιλλο πολλών έργων της διεθνούς βιβλιογραφίας και θα άξιζε ενδεχομένως μια μετάφραση στην αγγλική γλώσσα. Είναι βέβαιο ότι ο συγγραφέας, αν ακολουθήσει τους ίδιους δρόμους, θα μας δώσει και άλλα δείγματα στο μέλλον για το πώς πρέπει να γράφεται η κοινωνική ιστορία κρίσιμων περιόδων.

Ο Βαγγέλης Τζούκας είναι δρ Κοινωνιολογίας, διδάσκων στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο

Βλάσης Κανιάρης, Τιμής ένεκεν στους δρόμους της Αθήνας 1941-19…, 1959, γυψωμένα χαρτιά και χρώμα σε λινάτσα και ξύλα, 104 x 114 εκ.