Πολιτικές αξίες και τα ψιλά γράμματα

ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΟΛΥΜΕΝΗ

ADAM SWIFT, Πολιτική Φιλοσοφία, μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδόσεις Οκτώ, σελ. 312

Ο Σουίφτ (Swift) ξεδιπλώνει σε ισάριθμα κεφάλαια πέντε κεντρικές έννοιες της πολιτικής φιλοσοφίας: δικαιοσύνη, ελευθερία, ισότητα, κοινότητα και δημοκρατία. Δεν αρθρώνει το βιβλίο του ιστορικά, δηλαδή εκθέτοντας με χρονολογική σειρά το έργο σημαντικών στοχαστών ή φιλοσόφων, αλλά επιλέγει τη φιλοσοφική οδό μιας απευθείας αναμέτρησης με ερωτήματα και διαφορετικές αντιλήψεις, για κεντρικές έννοιες όπως οι προηγούμενες. Μπορεί έτσι ο αναγνώστης να αναλογιστεί, αν και ποιες είναι οι διαφορές των κομμάτων από πλευράς πολιτικού περιεχομένου, ή αν τελικά ξεχωρίζει εκείνο που υπόσχεται μια ικανή διαχείριση και άσκηση εξουσίας, εφόσον ο κοινωνικός σχηματισμός βρίσκεται ήδη σε συγκεκριμένες ράγες: ένα κράτος με οικονομία ελεύθερης αγοράς, με οφέλη και υποχρεώσεις χάρη στη συμμετοχή του σε διεθνείς σχηματισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η δικαιοσύνη, η ελευθερία, η ισότητα, η αλληλεγγύη (ως δεσμός μεταξύ των μελών μιας κοινότητας) και η δημοκρατία δεν είναι παρά αξίες σε έναν κοινωνικό σχηματισμό, και δι’ αυτών επιδιώκεται η εξισορρόπηση των ενστίκτων αυτοσυντήρησης, ή ακόμα κι επιβολής του ενός στον άλλον, μέσα από αδυσώπητες μάχες ισχύος. Αποσκοπούν στη βελτίωση των συνθηκών αυτοπραγμάτωσης (και όχι μόνο αυτοσυντήρησης) εκάστου μέλους του σχηματισμού στο διηνεκές, κάτι το οποίο υπόσχεται μια πολιτική διακυβέρνηση.

Η διερεύνηση της ελευθερίας από τον Σουίφτ οδηγεί στη διερεύνηση των όρων της εξής πρότασης: «ένα πρόσωπο Π είναι ελεύθερο από συγκεκριμένες δεσμεύσεις Δ για να κάνει τις ενέργειες Ε» (σελ. 88), η οποία απηχεί τη διάκριση του Μπέρλιν (Isaiah Berlin) ανάμεσα στα δύο είδη ελευθερίας (από κάτι, για κάτι). Οι διαφοροποιήσεις στην έννοια της ελευθερίας σχετίζονται με τους όρους Π, Δ και Ε. Αν αντί για ένα μεμονωμένο πρόσωπο Π, έχουμε ένα συλλογικό υποκείμενο, εισέρχονται έννοιες όπως η ελευθερία της αγοράς: πού και πώς ένα πολιτικό κόμμα θέτει τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην κρατική παρέμβαση και την πλήρη απελευθέρωση ενός πεδίου. Για παράδειγμα, πρόσφατα η γερμανική κυβέρνηση παρενέβη στη βούληση των μετόχων μιας ιδιωτικής εταιρείας, απαγορεύοντας την πώλησή της σε μια κινέζικη εταιρεία, επικαλούμενη λόγους εθνικής ασφάλειας.

Διερευνώντας τις αξίες της δικαιοσύνης και της ισότητας, ο Σουίφτ αξιοποιεί τις διατυπώσεις του Ρωλς (John Rawls). Σύμφωνα με την αρχή της διαφοράς του Ρωλς, οι ανισότητες δικαιολογούνται μόνο αν, προϊόντος του χρόνου, ωφελούν τους λιγότερους προνομιούχους (σελ. 173). Κρίσιμο είναι φυσικά σε πόσο χρόνο θα δει τα ωφέλη ο μη προνομιούχος, πώς θα αποφευχθεί ένας εξισωτισμός προς τα κάτω, τι περιθώρια αναδιανομής υπάρχουν σ’ ένα διεθνοποιημένο καθεστώς εξωχώριας φοροδιαφυγής, με τεράστια απώλεια εσόδων για ένα κοινωνικό κράτος. Στο κεφάλαιο της ισότητας ο Σουίφτ εξετάζει την ισότητα των ευκαιριών χάρη στο θεσμό του δημόσιου πανεπιστημίου (σελ. 139-148, 166-168): πώς προάγεται αλλά και πώς υπονομεύεται, αφού χωρίς ταυτόχρονη μέριμνα για υψηλή ποιότητα σπουδών, σε ένα διεθνοποιημένο περιβάλλον, το ανεπαρκές δημόσιο πανεπιστήμιο μπορεί να μετατρέψει την ισότητα ευκαιριών σε ανυπαρξία ευκαιριών. Στις σελίδες του βιβλίου αναπτύσσονται ζητήματα όπως η δικαιοσύνη είτε ως αμεροληψία είτε ως προάσπιση της ατομικής ιδιοκτησίας (σελ. 53), η ατομική ελευθερία αλλά και η αίσθηση του συνανήκειν σε μια κοινότητα, η δημοκρατική επικράτηση της πλειοψηφίας αλλά και η διάσωση ή ενδυνάμωση της φωνής του ενός, οι δίοδοι παρέμβασης των πολιτών σε αποφάσεις πέραν της ανά τετραετία καθολικής ψηφοφορίας, οι εγγενείς και οι λειτουργικές αξίες της δημοκρατίας, όπως οι δυνατότητες αυτοπραγμάτωσης των πολιτών και η δεσμευτικότητα των αποφάσεων αντίστοιχα (σελ. 274-293).

Η μελέτη του Σουίφτ θα εμπλουτιζόταν αν συμπεριελάμβανε ένα ακόμα κεφάλαιο για την άσκηση εξουσίας, κάτι άμεσα σχετιζόμενο με την πολιτική φιλοσοφία (ενδεικτικά είναι τα σχετικά άρθρα στη συλλογή Oxford Readings in Political Philosophy, ed. A. Quinton, Oxford Univ. Press, 1967). Η πολιτική δεν είναι μόνο ένα πολιτικό πρόγραμμα αλλά και η εφαρμογή του, κάτι που απαιτεί δεξιότητες αφενός σε μια πολιτική αντιπαράθεση, όπως αυτή λαμβάνει χώρα στο κοινοβούλιο ή δια των μέσων μαζικής ενημέρωσης, αφετέρου στην άσκηση διοίκησης ενός οργανισμού, όπως ένα υπουργείο ή ένας εποπτευόμενος φορέας της κεντρικής κυβέρνησης. Η διαχρονικότητα πολιτικών στοχαστών όπως ο Μακιαβέλι οφείλεται κυρίως στις διαπιστώσεις του γι’ αυτήν ακριβώς την άσκηση εξουσίας.

Οι διαφοροποιήσεις ως προς κεντρικές πολιτικές αξίες, όπως δικαιοσύνη, ελευθερία, αλληλεγγύη, ισότητα και δημοκρατία αντανακλώνται «οριζόντια», δηλαδή σε νομοθετήματα που διαπερνούν πλήθος φορέων και πρακτικών (συλλογικές συμβάσεις εργασίες, εκλογικό σύστημα, κατώτατος μισθός, κλπ). Όμως μπορεί να ανιχνεύσει κανείς πώς τέτοιες κεντρικές αξίες αντανακλώνται «κάθετα», για να το πούμε σχηματικά, δηλαδή σε μεμονωμένους φορείς της κεντρικής κυβέρνησης, με τους οποίους έρχεται σε επαφή ο πολίτης στην καθημερινότητά του: ένα νοσοκομείο, μια δημόσια επιχείρηση, ένας ασφαλιστικός φορέας, η πυροσβεστική, η γενική γραμματεία πολιτικής προστασίας και άλλοι πολλοί.

Κατά την πρόσφατη μεταπολιτευτική ιστορία, στους εποπτευόμενους φορείς της κεντρικής κυβέρνησης (που εντέλει είναι φορείς πολιτικών αξιών, και όχι απλά το βιλαέτι του εκάστοτε υπουργού) κρίθηκε αθροιστικά η θεσμική ανεπάρκεια, η δομική και παραλυτική παρουσία της διαφθοράς.

Είναι κρίσιμο λοιπόν να φανεί ποιους κρατικούς φορείς ένα κόμμα εκλαμβάνει ως ανεξάρτητους ενός πολιτικού προτάγματος (π.χ. Ανεξάρτητες Αρχές) ή τεχνοκρατικής υφής, και ποιους ως άμεσα συναρτώμενους με τον πολιτικό του προσανατολισμό. Πώς θα επιμερίσει στους τελευταίους ένα πολιτικό πρόγραμμα και τις αντιλήψεις του για συγκεκριμένες αξίες, είτε μέσω νομοθετημάτων είτε μέσω εσωτερικών κανόνων, ιδίως στα ψιλά γράμματα αυτών, τόσο στο νομοθετικό όσο και στο κανονιστικό τους «περιβάλλον», όπως επιβάλλονται από μια πολιτική ηγεσία και διαρθρώνουν τον αξιακό ορίζοντα των κυβερνητικών φορέων. Εκεί, στη ζωτική λεπτομέρεια που, όπως συχνά λέγεται, κρύβεται τόσο ο Θεός όσο και ο διάβολος.

Για παράδειγμα, πώς νοείται η ισότητα (ισότητα ευκαιριών και όχι κλειστοί θύλακες), η δημοκρατία (δίαυλος αναθεώρησης και όχι ολιγαρχική νομενκλατούρα), η αλληλεγγύη, η ελευθερία (ως ενίσχυση δημιουργικότητας). Ή πώς ασκείται η εξουσία: πολιτική στοχοθεσία, αναδιοργάνωση διαδικασιών από την πολιτική ηγεσία, σαφής διαχωρισμός θέσεων πολιτικής και υπηρεσιακής ευθύνης, διαφάνεια και διαδικασίες στελέχωσης που εγγυώνται την αποτελεσματικότητα, παρακίνηση προσωπικού με σκοπό την ανθοφορία του φορέα και όχι το μαρασμό.

Διότι, τελικά, ανθοφορούν ή μαραίνονται όχι μόνο οι φορείς, αλλά και οι πολιτικές αξίες που τούτοι φέρουν. Αν εκεί τίθεται μόνο ένα ζήτημα διαχείρισης, ή αν κυριαρχήσει η αντίληψη «μία από τα ίδια», αν μη τι άλλο γίνεται φτωχότερη η πολιτική πρακτική και ο συναφής διάλογος. Φτωχότερη γίνεται και η καθημερινότητα των πολιτών, ενίοτε κατά τρόπο δραματικό.

Ο Πέτρος Πολυμένης είναι ποιητής και δρ Φιλοσοφίας

Νάνα Σαχίνη, Χωρίς τίτλο, 2013, 110 x 78 εκ., ακρυλικό χρώμα και στόκος, σε καραβόπανο, καλάμι