Ταξίδι στον 20ό αιώνα

ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΘΕΜΕΛΗ

Χαρούλα Κοροπούλη, Κενό (λεπτομέρεια), 2017, πηλός, γυάλωμα, 1020˚C, μεταβλητές διαστάσεις 

ΆΝΝΑ ΣΤΕΦΟΥΛΗ, Άλλον δεν έχω, εκδόσεις Ταξιδευτής, σελ. 513

Η ανάγνωση του βιβλίου ρέει, κι αυτό κάνει την παρακολούθηση του ταξιδιού μέσα στον περασμένο αιώνα εύκολη, ακόμη και σε αναφορές στις δυσκολίες και φουρτούνες της ζωής των ηρώων, οι οποίοι είναι καθημερινοί άνθρωποι, γι' αυτό και συμπαθητικοί: ο αγωνιστής (παρά τα χτυπήματα της μοίρας) Ανέστης, η Μαρικούλα-υπόδειγμα συζύγου, η συγκινητικά φιλόξενη Εργίνα, ο «ανθρώπινος» Λουκιανός, ο οραματιστής Ακύλας, η δυναμική Ανθή, η μαραζωμένη από απαγορευμένο έρωτα Στέλλα, ο σαλός Εύρης... Το κείμενο απεικονίζει πιστά τη σύγχρονη ζωή και κερδίζει σε αληθοφάνεια ακόμη και στις στιγμές της μελαγχολίας με την πνευματική «κατάντια» της Μαρικούλας, τον τραγικό θάνατο της Ζαΐρας και την ασήκωτη μοναξιά του Ανέστη.

Η ζωή του Ανέστη διαγράφει έναν κύκλο, καθώς ο ήρωας ξεκινά και καταλήγει, μετά από πολυετείς περιπλανήσεις -στις οποίες τον υποχρεώνει η ιστορία, είτε ως αντάρτη είτε ως εξόριστο ή κυνηγημένο- ανά την Ελλάδα, στο μέρος από το οποίο ξεκίνησε: την Τζουμαγιά. Οι συχνές αναφορές στην ακριτική περιοχή των Σερρών (Τζουμαγιά, Σιδηρόκαστρο...) προδίδουν την αγάπη που νιώθει η συγγραφέας -σαν άλλος Ανέστης- για τον τόπο στον οποίο εργάστηκε διαπαιδαγωγώντας νέους. Κατανοητή και μια -ας την πω έτσι- «μεροληψία» προς τα Γαλλικά (η σύμμαχος καθηγήτρια Γαλλικών στο συντηρητικό Γυμνάσιο Καστελόριζου, η γαλλομαθής Ανθή, οι σπουδές της Ζαΐρας στο Μονπελιέ), μεροληψία εύλογη δεδομένων των σπουδών της συγγραφέως και της ιδιότητάς της ως καθηγήτριας.

Οι σκηνές της καθημερινότητας δίνουν το πλαίσιο ζωής των ηρώων, ενόσω τα μεγάλα γεγονότα τρέχουν (κατοχή, αντίσταση, μάχη του Φαρδύκαμπου, εξορία, χούντα, εποχή της ευμάρειας) και ξεχωρίζουν ο καβγάς της Εργίνας με τον χωροφύλακα για την «κλοπή» της σφαίρας, το όνειρο της Εργίνας, το συναισθηματικά φορτισμένο ξόδι του Καπετάν «Βοριά», η «φιλάνθρωπος» Αντιδημαρχίνα που βρίσκει τον μάστορή της, ο λάγνος κύριος Μάκης, η ιστορία του στοιχειωμένου σπιτιού της αδικοχαμένης Στέλλας...

Πολύ εύστοχες οι παρατηρήσεις του αφηγητή γερο-Ανέστη για τον σύγχρονο (πρωτ)αθλητισμό (σ. 14), την εμπορευματοποίηση στον τουρισμό (σ. 159), τις γνήσιες φιλικές συναναστροφές και διασκεδάσεις (σ. 167), την προσφυγιά (σ. 453).

Πέρα από τη δουλεμένη πλοκή, η αφήγηση ρέει ομαλά, γι' αυτό και το κείμενο διαβάζεται πολύ άνετα. Η γλώσσα είναι ζεστή, ο λόγος άμεσος και καίριος με μετρημένες λυρικές εξάρσεις εκεί που χρειάζεται, χωρίς μελοδραματισμούς και χωρίς συναισθηματικές ρηχότητες ή κοινοτοπίες. Οι διάλογοι είναι ζωντανοί και έχουν φυσικότητα. Εντυπωσιακή η αποτύπωση της μακεδονικής ντοπιολαλιάς στην περίπτωση του νεαρού Παντελή.

Δεδομένης πάντως της έκτασης του βιβλίου, θα περίμενε ενδεχομένως κανείς μια μεγαλύτερη ανάπτυξη σε επιμέρους θέματα όπως τα παιδικά χρόνια του κεντρικού ήρωα, οι δυσκολίες προσαρμογής της οικογένειάς του, η κοινωνική αδικία στην αγροτιά και η προσωπικότητα του φωτισμένου καθηγητή στην Τζουμαγιά που ενέπνευσε τον Ανέστη και τον μύησε στο κοινωνικό πρόβλημα. Ξενίζει η αναφορά στο κλαρίνο ως μουσικό όργανο στη ζυγιά του γάμου Ανέστη-Μαρικούλας. Φυσικά και γινόταν γάμος με συνοδεία κλαρίνου, όμως κατεξοχήν στην Τζουμαγιά οι Ρομά οργανοπαίκτες έπαιζαν ζουρνά και νταούλι.

Έπειτα, υπάρχει σκεπτικισμός για την επιλογή του εξώφυλλου: ίσως είναι κάπως "συναισθηματικό" και "ευρωπαϊκό", ενώ προτιμότερο θα ήταν μια συσχέτιση με τη δύσκολη ζωή των ηρώων (ένα χαρακτικό π.χ. της Βάσως Κατράκη), όπως άλλωστε  προτιμούσε και ο ήρωας του βιβλίου Ακύλας για τις ποιητικές συλλογές του. Το χαρτί της έκδοσης είναι ποιοτικό και ευχάριστο στην αφή, όμως η επιλογή του εκδότη για εκπτώσεις στη βιβλιοδεσία (δέσιμο με κόλλα, χωρίς τυπογραφικά τετράδια) πιστεύω πως αδικεί το έργο. Τέλος, η επιμελήτρια του κειμένου εργάστηκε μάλλον βιαστικά και χωρίς την απαιτούμενη ευσυνειδησία: φαίνεται να είναι μαλωμένη με τη στίξη (λάθη στη χρήση του κόμματος) και δεν τονίζει πάντα (όπου πρέπει) τους αδύνατους τύπους της προσωπικής αντωνυμίας, συγχέει τα αριθμητικά με την αόριστη αντωνυμία, δεν ακολουθεί με συνέπεια τους κανόνες για το τελικό -ν. Δε λείπουν και κάποιες αβλεψίες (από επιπολαιότητα ή άγνοια;) με αποκορύφωμα την λέξη "σωρός" (αντί "σορός"), δύο φορές μάλιστα (σελίδα 401 αράδα 1, και σελίδα 402 αράδα 11).

Με το κείμενο πάντως καθαυτό η Άννα Στεφούλη ολοκλήρωσε επιτυχημένα ένα δύσκολο εγχείρημα αποδίδοντας παραστατικά και πειστικά σκηνές από τον ταραχώδη βίο της πατρίδας μας στον εικοστό αιώνα. Δημιούργησε ζωντανούς χαρακτήρες, ανέδειξε αφανείς ήρωες της καθημερινότητας, καταφέρνει να οδηγήσει τον αναγνώστη δι’ ελέου και φόβου στην τελική κάθαρση.

Ο Αναστάσιος Θεμελής είναι φιλόλογος