Μικρά καβαφικά

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΑΡΘΑΛΙΤΗ

Τα “Τιγρανόκερτα” ανήκουν στα ατελή ποιήματα του Καβάφη. Την ονομασία τους την οφείλουν στην ομώνυμη πόλη, την εξελληνισμένη πρωτεύουσα της μεγάλης Αρμενίας, που ιδρύθηκε από τον Τιγράνη τον πρώτο. Το ποίημα είναι μονόλογος ενός  κυνικού και φιλόδοξου (πιο σωστά: αριβίστα) ηθοποιού. Προτιμώ να τον παραθέσω:

Atelier Van Lieshout, Kissing Chair
(Le Brutalist #2), 2015

Οφείλω χάριτας, το ομολογώ
στην πατριώτισσά μου και την συγγενή
(του πιθανού πατρός μου είναι αδελφή)
την γραίαν μεσίτριαν Κερκώ, που με είπε να 'λθω εδώ
στην νεοτάτην πόλιν Τιγρανόκερτα
την πλουσιωτάτην, την ευδαίμονα.

Το θέατρον είναι μέσον για να γνωρισθώ
πολύ καλά για ηθοποιός περνώ. Δεν είναι
εδώ Αλεξάνδρεια, δεν είναι Αθήναι.
Έπαιξα όπως, όπως τον Σοφόκλειον Αίμωνα
κ' επίσης όπως, όπως του Ευριπίδη τον Ιππόλυτον.
Κ΄ οι θεαταί είπανε που στην πόλιν των
δεν είδαν συμπαθητικότερον ηθοποιόν – ή νέον.
Ένας πολίτης πλούσιος, και θαυμάσιος πολυδάπανος,
με παρατήρησεν ιδιαιτέρως.
Αυτά θα τα φροντίσει η έμπειρη Κερκώ
(παίρνοντας κιόλας τα μισά για μεσιτεία της η αχρεία).

Α μέρος έκτακτον τα Τιγρανόκερτα! –
όσο διαρκέσουν δηλαδή, γιατί ασφαλώς
θα τα χαλάσουν επιτέλους οι Ρωμαίοι.
Όνειρα βλέπει ο βασιλεύς Τιγράνης.

Μα εμένα τι με κόφτει. Το πολύ
θα μείνω ένα δυο μήνες – κ' έπειτα φευγιό.

Και τότε αδιαφορώ τελείως αν καταστρέψουν οι Ρωμαίοι
τα Τιγρανόκερτα και την Κερκώ.

Έχουμε ένα ακόμη ποίημα, όπου ο Αλεξανδρινός ξεσκεπάζει τα ψυχολογικά παρασκήνια του καλλιτέχνη, όπως έκανε με  τον Δάμωνα και τον ποιητή Φερνάζη. Δεν θα επιμείνω στον σχολιασμό και θα τον αφήσω στον αναγνώστη.

Η εκδότρια των ατελών Renata Lavagnini πιθανολογεί ως πρώτη αφορμή της σύνθεσης του ποιήματος  ετούτου εκείνο το απόσπασμα από τον πλουτάρχειο βίο του Λουκούλου, που λέει  πως ο Ρωμαίος στρατηγός αποφάσισε να χρησιμοποιήσει για τον εορτασμό της νίκης του  όσους ηθοποιούς  είχε μαζέψει ο Τιγράνης για τα εγκαίνια του καινούριου του θεάτρου. Δεν είμαι σίγουρος πως ο Καβάφης γνώριζε τόσο καλά τον Πλούταρχο ώστε να αντλεί κατευθείαν από αυτόν. Οι πηγές του συνήθως είναι από δεύτερο χέρι: από ιστοριογράφους και συγγραφείς του καιρού του. Θα εξηγηθώ καλύτερα.

Στο Ταξίδι στη Σπάρτη  ο Μωρίς Μπαρρές αφιερώνει ένα συγκινητικό κεφάλαιο σ' έναν   φίλο του που έφυγε νωρίς: τον   Tigrane Yergate, τον Αρμένιο λόγιο που πάλεψε για την λευτεριά της πατρίδας του. Θυμίζω πως στον μακάριο ίσκιο του Tigrane Yergate, που υπήρξε και μεγάλος φίλος της Ελλάδας,  απόθεσε κι ο Κωστής Παλαμάς τις “Πατρίδες” του. Ο Tigrane πίστευε πως η μοίρα της Αρμενίας βρίσκεται στη Δύση. Η Αρμενία είναι ο έσχατος προμαχώνας του δυτικού πολιτισμού στην Ανατολή. Και την άποψή του αυτή την τεκμηριώνει από την ιστορία: “από την εποχή των κατακτήσεων του Αλεξάνδρου, η Αρμενία, που μέχρι τότε πάσχιζε να μιμηθεί τους Πέρσες, στράφηκε στη Δύση. Οι θεοί, τα αγάλματα, οι σοφιστές και οι ηθοποιοί της Ελλάδος έγιναν δεκτοί στα Τιγρανόκερτα και στα Αρτάξατα... Η Αθήνα, ο Μιθριδάτης κι ο βασιλεύς της Αρμενίας ένωσαν τον αγώνα τους ενάντια στη Ρώμη. Η πολιτική νίκη των Ρωμαίων δεν παρεμπόδισε  τον ελληνισμό στην Ανατολή. Έλληνες δάσκαλοι συνέχισαν να εκπαιδεύουν τους πλούσιους Αρμένηδες”. Τι φλογερή ομολογία πίστης, αλήθεια,  στον ελληνισμό, τον ωραίο και σκληρό ελληνισμό του Καβάφη, από έναν  εικοσάχρονο ανατολίτη!

Στην βιβλιοθήκη του Καβάφη δεν περιλαμβάνεται το Ταξίδι στην Σπάρτη. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως τ' αγνοούσε.  Άλλωστε, ο Μπαρρές ήταν απ’ τα λογοτεχνικά είδωλα της εποχής. Αλλά τι με ενδιαφέρει  αν διάβασε ή όχι τα λόγια του Tigrane Yergate ο Καβάφης, όταν σ' αυτά τα λόγια δεν συναντώ μόνο τα Τιγρανόκερτα, τον Τιγράνη και τους ηθοποιούς του ή τον Μιθριδάτη, που τον είδαμε να πρωταγωνιστεί και σ' άλλα καβαφικά ποιήματα, αλλά βρίσκω συμπυκνωμένη ολόκληρη την πίστη του Αλεξανδρινού σ' εκείνον τον ελληνισμό που πια δεν είναι ένα σημάδι καταγωγής αλλά μια αξία πέρα από τόπους και φυλές!  Κι οι  μικρότητες των ανθρώπων (εδώ του νεαρού ηθοποιού) δεν σκιάζουν την κοινή αυτή πίστη σε ένα ιδεώδες ζωής, που δεν μπορεί να τις εμποδίσει αλλά τις υπερβαίνει.