Ελευθεριακά προτάγματα και πολιτική εκπροσώπευση

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ

OLIVIE BESANCENOT και MICHAEL LOWY, Επαναστατικές συγγένειες, έκδοση Ακυβέρνητες Πολιτείες, μτφρ. Γιάννης Ανδρουλιδάκης - Δημήτρης Κουσουρής, Θεσσαλονίκη 2016, σελ. 224

Πρόσφατα διάβασα ένα βιβλίο για τον Albert Camus. Ο συγγραφέας του επιχειρούσε να δείξει μια σύγκλιση του Camus με τις ελευθεριακές αντιλήψεις της εποχής του, μια σύγκλιση η οποία, όπως εκείνος θεωρούσε, ήταν σημαντική για το έργο του Camus, δηλαδή για τον δημιουργικό πυρήνα του έργου, και ούτε τυχαία ήταν ούτε δευτερεύουσα. Διέκρινα σε αυτό το βιβλίο όχι ακριβώς κάποιο λάθος ή έστω κάποια προκατάληψη. Διέκρινα έναν εκβιαστικό χαρακτήρα: μια εκβίαση του έργου του Camus προκειμένου να συμπλεύσει με ελευθεριακές αντιλήψεις και προτάγματα. Με άλλα λόγια, να δημιουργήσει έναν ελευθεριακό Camus, εκεί ακριβώς που ο Camus ξέφευγε από μια τέτοια πρόθεση και μάλιστα το έργο του, από τη σκοπιά αυτή, φαινόταν αμήχανο και παραπλανημένο μέσα στο πλαίσιο το οποίο ο συγγραφέας του βιβλίου σκιαγραφούσε στο όνομα του Camus. Από αυτή την εκβιαστικότητα, ή εν πάση περιπτώσει από οποιαδήποτε -ιστορική ή άλλη- απόπειρα εκβίασης, είναι πλήρως απαλλαγμένο το υπό συζήτηση έργο των Olivier Besancenot και Michael Lowy Επαναστατικές Συγγένειες. Αυτό ο γράφων το θεωρεί μέγιστη αρετή και θεμελιώδη δεοντολογική αρχή, καθώς όχι λίγες, ιστορικές κυρίως, προσεγγίσεις του ζητήματος πάσχουν από μεροληψία, ιδεολογικές προκαταλήψεις και επινοημένες κατασκευές, τόσο από τη μεριά της μαρξιστικής ιστοριογραφίας και σκέψης, όσο και από τη μεριά των ελευθεριακών αντιλήψεων και προταγμάτων.

Ο Isaiah Berlin έγραφε ότι "τα θέματα που επιλέγουν για ανάλυση οι ιστορικοί, η προσοχή και η έμφαση που αποφασίζουν να δώσουν στα θέματα αυτά, εξαρτώνται από την κλίμακα αξιών τους". Πράγματι, το βιβλίο των Besancenot και Lowy ως ιστοριογραφικό κείμενο, υπό την έννοια της συμβολής του σε μιαν "άλλη πλευρά της Ιστορίας" του εργατικού κινήματος, αλλά και ως δοκίμιο πάνω στις πηγές και στους προσανατολισμούς του ριζοσπαστισμού, δείχνει με απόλυτη καθαρότητα την κλίμακα αξιών των συγγραφέων του· και είναι ακριβώς αυτή η κλίμακα αξιών που καθορίζει την ιδεολογική πρόθεσή του. "Εμείς", γράφουν προλογικά οι συγγραφείς "θέλουμε να σπείρουμε τον σπόρο του ελευθεριακού μαρξισμού, με την ελπίδα αυτός να βρει γόνιμο έδαφος για να αναπτυχθεί και να δώσει φύλλα και καρπούς".

Ας μου επιτραπεί, τώρα να κεντρώσω την προσοχή μου σε ένα κατά τη γνώμη μου, εξαιρετικής σημασίας ζήτημα, το οποίο οι συγγραφείς, προς το τέλος του βιβλίου τους, αντιμετωπίζουν με θεωρητική συνέπεια, στο πλαίσιο του προβληματισμού τους σχετικά με τον ελευθεριακό μαρξισμό και την πορεία του μέσα από τις συμπληγάδες της Ιστορίας του εργατικού κινήματος. Πρόκειται για το κεφαλαιώδες ζήτημα της πολιτικής εκπροσώπευσης και των προβλημάτων που εγείρονται, οσάκις η πολιτική εκπροσώπευση, έστω και από την άποψη της μαρξιστικής θεωρίας και πράξης, τίθεται απέναντι στην αξίωση των θεωρητικών και πρακτικών αρχών της άμεσης δημοκρατίας, της αυτοοργάνωσης και της αυτοδημιουργίας του ελευθεριακού προτάγματος.

Οι συγγραφείς ορθά επικαλούνται την απόφανση του Μπακούνιν, σύμφωνα με την οποία "ο τελικός σκοπός της φιλελεύθερης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας είναι η διατήρηση της εκμετάλλευσης". Αναρωτώντα, ωστόσο, κατά πόσον ο Μπακούνιν "μιλά ειδικά για την αστική φιλελεύθερη δημοκρατία ή γενικότερα για την αρχή της αντιπροσώπευσης". Στα ερωτήματα που ανακύπτουν εξαιτίας όχι μόνο της διατύπωσης του Μπακούνιν, αλλά και γενικότερα εξαιτίας της ελευθεριακής άρνησης της αντιπροσώπευσης, η οποία εντέλει οδηγεί στον εκλογισμό και στον κοινοβουλευτισμό με ολοκληρωτικό μανδύα, οι συγγραφείς προτείνουν ένα μάλλον συμβιβαστικό σχήμα, επιχειρώντας να γεφυρώσουν την αντίθεση και αφήνοντας την επιλογή στις επαναστάσεις του μέλλοντος, για την επινόηση νέων πολιτικών μορφών οργάνωσης, απρόβλεπτων υπό τις παρούσες συνθήκες.

Θα επιχειρήσω τώρα να διατυπώσω μια αντίληψη, η οποία χωρίς να παραβλέπει τις δυσκολίες, αλλά και τα αδιέξοδα μιας τελικής απόφασης, εντούτοις πιστεύω ότι μπορεί πιθανώς να λειτουργήσει ως έναυσμα για μια κατεύθυνση της θεωρίας της πολιτικής αντιπροσώπευσης, υπερασπίζοντας τα ελευθεριακά προτάγματα της άμεσης δημοκρατίας και της αυτοθέσμισης τόσο της ατομικής όσο και της συλλογικής συνείδησης και πρακτικής. Κατ' αρχάς, η άποψή μου είναι ότι η διατύπωση του Μπακούνιν δεν αφορά μόνο ή αποκλειστικά την αστική φιλελεύθερη δημοκρατία, αλλά διαμφισβητεί ριζοσπαστικά την ίδια την αρχή της πολιτικής εκπροσώπευσης. Κατά την αντίληψή μου, το όλο πρόβλημα της πολιτικής εκπροσώπευσης συνδέεται άμεσα με την ισχύ και τη δύναμη του νόμου· του οποιουδήποτε νόμου και ή της οποιασδήποτε νομιμοποίησης συμπεριφοράς και δράσης. Φαίνεται, πράγματι, ότι η κοινωνική τάξη, σε οποιαδήποτε μορφή της, έστω και στην πλέον ριζοσπαστική που μπορούμε να φανταστούμε, θεμελιώνεται πάνω στην έννοια της νομιμοποίησης ως έκφρασης της εκπροσώπευσης του κοινωνικού σώματος ή των κοινωνικών ομάδων που συναποτελούν το κοινωνικό σώμα. Ωστόσο, αυτή η αντίληψη της νομιμοποίησης, η οποία διαμεσολαβείται από την εκπροσώπευση, είναι ψευδής. Και είναι ψευδής, επειδή ακριβώς μέσω της εκπροσώπευσης αποσκοπεί κατ' ουσίαν στη διατήρηση της εκμετάλλευσης και της υποταγής του ατόμου, οπότε με αυτόν τον τρόπο το άτομο χάνει εξακολουθητικά την αυτεξουσιότητά του και καθίσταται ανίκανο να δημιουργήσει μορφές αυτοθέσμισης, αυτοοργάνωσης και αυτοδιαχείρισης.

Το ελευθεριακό πρόταγμα της άρνησης της πολιτικής εκπροσώπευσης, και συνακόλουθα της άρνησης της νομιμοποίησης μέσω της εκπροσώπευσης, έχει κατά τη γνώμη μου ως καταγωγική του περιοχή τον ρομαντικό ουτοπισμό, από τον οποίο αναδύεται και την παράδοση του οποίου συνεχίζει μέσα από ποικίλες μορφές και τρόπους διεκδίκησης της αυτεξουσιότητας του ατόμου και των μορφών κοινωνικής αυτοοργάνωσης και αυτοθέσμισης των εξεγερσιακών ελευθεριακών κινημάτων. Την καταγωγική αυτή περιοχή έχει αναλύσει εις βάθος ο Herbert Marcuse, μιλώντας για τον ρομαντικό ουτοπισμό. Επισημαίνει ο Marcuse: η ρομαντική τάξη "συμμορφώνεται με νόμους, αλλά με νόμους που είναι οι ίδιοι ελεύθεροι: Δεν είναι επιβεβλημένοι και δεν επιβάλλουν την επίτευξη ορισμένων προορισμών και σκοπών· είναι η καθαρή μορφή της ίδιας της ύπαρξης".

Αυτή την καθαρή μορφή ύπαρξης προασπίζεται η ελευθεριακή σκέψη και πρακτική, αντιτάσσοντας στην πολιτική εκπροσώπευση την αυτοθέσμιση των δρώντων ιστορικά υποκειμένων μέσα σε αμεσοδημοκρατικά κινήματα, καθώς και στην κοινωνική νομιμοποίηση της δράσης εκείνης, η οποία συμμορφώνεται με νόμους που οι ίδιοι είναι ελεύθεροι, υπό την έννοια ότι δεν επιβάλλονται και δεν εξυπηρετούν την επίτευξη προκαθορισμένων προορισμών και σκοπών. Οι προορισμοί και οι σκοποί των ελευθεριακών κινημάτων αυτοπροσδιορίζονται· και με αυτόν τον τρόπο συμβάλλουν στην αυτοθέσμιση των νόμων και των δομών μέσα στις οποίες οι νόμοι αυτοί λειτουργούν και αναπτύσσονται.