Ζίγκμουντ Μπάουμαν

Ο οδυνηρός συμβιβασμός της μετανεωτερικότητας

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ

Η κριτική του μετανεωτερικότητας υπήρξε ο δημιουργικός πυρήνας και ο κεντρικός αναφορικός άξονας του κοινωνιολογικού (και όχι μόνο) έργου του Zygmunt Bauman. Ο αναστοχαστικός του έλεγχος της παγκοσμιοποιημένης τάξης πραγμάτων, της κοινωνίας του ελέγχου και της μαζοκοινωνίας, καθώς και των δομών και πλεγμάτων μέσω των οποίων η παγκοσμιοποίηση διαμόρφωσε έναν αδιέξοδο κόσμο και προκάλεσε την ασφυκτική δυσφορία του εμπλεκόμενου στους όρους (οικονομικούς, κοινωνικούς, συναισθηματικούς) της παγκοσμιοποίησης υποκειμένου, αποτελούν τα σημεία αιχμής της κριτικής την οποία ο Bauman άσκησε στη μετανεωτερικότητα και στα κοινωνιοπολιτικά μορφώματά της. Ωστόσο, η κριτική της μετανεωτερικότητας, κατά την αντίληψη του Bauman, προϋποθέτει ως όρο εκ των ων ουκ άνευ την κριτική της νεωτερικότητας, χωρίς την οποία η μετανεωτερικότητα καθίσταται μάλλον χαώδης και ακατανόητη στις διάφορες εκφάνσεις της στο κοινωνικό πεδίο.

Κατά τον Bauman, το κεντρικό πρόβλημα δεν βρίσκεται στο γεγονός ότι η νεωτερικότητα αντικαταστάθηκε από μια μετανεωτερική αντίληψη του κόσμου και των δομών και δικτύων που συγκροτούν τη μετανεωτερική συνθήκη, αλλά στο θεμελιώδες γεγονός ότι η μετανεωτερικότητα εκπροσωπεί κατ’ εξοχήν έναν οδυνηρό συμβιβασμό με τα οριακά σημεία και τα αδιέξοδα της νεωτερικότητας. Κατά συνέπεια, η κριτική της νεωτερικότητας τίθεται αναπόφευκτα στο κέντρο του αναστοχασμού σχετικά με τη μετανεωτερική τάξη πραγμάτων. Διότι, με αυτόν τον τρόπο, η μετανεωτερικότητα αποκαλύπτει τους όρους και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες τα αδιέξοδα, τα οποία η νεωτερικότητα δημιούργησε για τον εαυτό της, οδήγησαν εντέλει στο συμβιβασμό στον οποίο επιχείρησε και επιχειρεί εξακολουθητικά η μετανεωτερικότητα, πολλαπλασιάζοντας, στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική σφαίρα, τη δυσφορία του σύγχρονου ανθρώπου μπροστά στις καταστροφικές συνέπειες που επέφερε και επιφέρει αυτός ο ολέθριος συμβιβασμός.

Η νεωτερικότητα οικοδομήθηκε πάνω στα θεμέλια σαθρών προκειμένων, αμφίβολων ελπίδων και ψευδών εγγυήσεων, που δημιούργησαν ένα εύθραυστο κέλυφος βεβαιοτήτων για το νεωτερικό υποκείμενο. Αντίθετα, υποστηρίζει ορθά ο Bauman, ο μετανεωτερικός συμβιβασμός ήταν υποχρεωμένος να θεμελιωθεί πάνω σε εντελώς διαφορετικές προκείμενες: ο κόσμος των βεβαιοτήτων της νεωτερικότητας κατέρρευσε· έγινε πλέον φανερό ότι "η αύξηση της γνώσης επεκτείνει το πεδίο της άγνοιας" και ότι η διαδρομή μας μέσα στο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό πεδίο έχει έναν ομιχλώδη, αν όχι πλήρως άγνωστο, προορισμό. Υπό την έννοια αυτή, η συντριβή των νεωτερικών προταγμάτων υπήρξε πράγματι η μόνη βεβαιότητα που η μετανεωτερική συνθήκη ανέδειξε, επεκτείνοντας συγχρόνως τα αδιέξοδα και ολοκληρώνοντας μια καταστροφική πορεία, η οποία είχε ήδη αφετηριακά εκκινήσει από την εποχή της μεγάλης αφήγησης της νεωτερικότητας για τα συστήματα διακυβέρνησης (Σοσιαλισμός, Δημοκρατία), για τη δημιουργία "ενός καλύτερου κόσμου", για την ελευθερία του σύγχρονου ανθρώπου, για τον σεβασμό της διαφορετικότητας, για την κοινωνία της ανοχής και της αλληλεγγύης.

Ίσως, η πιο δραματική συμβολή του Bauman στην κριτική της νεωτερικότητας υπήρξε η κατάληξη των νεωτερικών προταγμάτων μέσα στα στρατόπεδα της μαζικής εξόντωσης του εθνικοσοσιαλισμού, τα οποία, άλλωστε, χρησίμευσαν ως πειράματα "ολικής κυριαρχίας", κατά τη διατύπωση της Hannah Arendt, και ως ένα είδος προτύπου για την οργάνωση και δομή των μετανεωτερικών προταγμάτων στους χώρους διαμόρφωσης των πλεγμάτων διακυβέρνησης της σύγχρονης μαζοκοινωνίας, της ανεξέλεγκτης εισβολής της τεχνολογίας, στο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό πεδίο, καθώς και της διάχυσης του σύγχρονου υποκειμένου κάτω από τα συστήματα βιοπολιτικής και εσωτερικευμένου ελέγχου.

Ο Bauman φαίνεται να βρίσκεται αρκετά κοντά σε μια κριτική των νεωτερικών κοινωνικών μορφωμάτων (κυρίως του Σοσιαλισμού και της Δημοκρατίας), εγκαλώντας στο σύνολό της τη νεωτερικότητα ότι συνέβαλε ευθέως στο πείραμα της ολικής κυριαρχίας των στρατοπέδων του μαζικού θανάτου και των εθνικοσοσιαλιστικών ιδεολογικών καταβολών του πειράματος αυτού. Κατά τον Bauman, το Ολοκαύτωμα δεν είναι ένα ακόμη μεταξύ των πολλών επεισοδίων μαζικής εξόντωσης που η ιστορία έχει να επιδείξει, αλλά μια μοναδικότητα η οποία σημασιοδοτεί την αποτυχία του νεωτερικού πολιτισμού. Όπως διατείνεται, το Ολοκαύτωμα "διαθέτει χαρακτηριστικά τα οποία δεν μοιάζουν με κανένα από εκείνα των γενοκτονιών του παρελθόντος. Είναι αυτά τα χαρακτηριστικά που αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής. Έχουν μια ξεχωριστή μοντερνική ατμόσφαιρα. Η παρουσία τους δείχνει ότι ο μοντερνισμός συνέβαλε στο Ολοκαύτωμα περισσότερο ευθέως παρά μέσω της αδυναμίας και της ανικανότητάς του. Δείχνει ότι ο ρόλος του σύγχρονου [νεωτερικού] πολιτισμού στο συμβάν και στη διάπραξη του Ολοκαυτώματος υπήρξε ενεργός και όχι παθητικός. Δείχνει ότι το Ολοκαύτωμα ήταν τόσο το προϊόν όσο και η αποτυχία του σύγχρονου [νεωτερικού] πολιτισμού". Επιπλέον, ο Bauman θέτει ως αφετηριακό σημείο του προβληματισμού του το ότι τα νεωτερικά αυτά χαρακτηριστικά της μαζικής εξόντωσης είναι "σε μεγάλο βαθμό στοιχεία της ζωής μας. Δεν εξαφανίστηκαν". Αυτό ασφαλώς σημαίνει ότι η μετανεωτερική συνθήκη των κοινωνικών δομών και πλεγμάτων όχι μόνον συμβιβάστηκε οδυνηρά με αυτό το δραματικό όριο της νεωτερικότητας, αλλά επιπλέον έχει επιβιώσει μέσα στη συνείδηση της μετανεωτερικότητας, διαδραματίζοντας έναν ρόλο διαμορφωτικό των μετανεωτερικών κοινωνικών μορφωμάτων.

Πράγματι, τα μετανεωτερικά κοινωνικά συστήματα και δομές διατήρησαν την ίδια διαστρωμάτωση των νεωτερικών κοινωνιών και εξακολουθούν να ενεργούν μέσω των ίδιων κωδίκων ηθικής και συμπεριφοράς. Μάλιστα, η μετανεωτερική συνθήκη της μαζοκοινωνίας έχει σημαντικά βελτιώσει τους τεχνολογικούς μηχανισμούς καταπίεσης και καταστολής, προκειμένου να επιβάλει την κυριαρχία της, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά. Εξάλλου, η ίδια η μετανεωτερική ηθική έχει υποστεί ένα περαιτέρω πλήγμα, έτσι ώστε η μόνη αναγνωρίσιμη συμπεριφορά μέσα στο μετανεωτερικό περιβάλλον της κατανάλωσης και της μαζοκουλτούρας να είναι εκείνη της ετοιμότητας για δράση, της εξυπνάδας και της καπατσοσύνης (Max Horkheimer), της επιδίωξης του ευδαιμονισμού και της ηδονοθηρίας με κάθε μέσο και με οποιοδήποτε κόστος. Αλλά τα χαρακτηριστικά αυτά υπήρξαν ήδη οι νεωτερικές συνιστώσες των στρατοπέδων της μαζικής εξόντωσης και του πειράματος της ολικής κυριαρχίας. Υπό την έννοια αυτή, κατά τον Bauman, η μετανεωτερική συνθήκη των κοινωνιών και του πολιτισμού φαίνεται να ενισχύει τον φόβο για την πιθανότητα επανάληψης του πειράματος ολικής κυριαρχίας με μεγαλύτερη ένταση. Η τεχνολογικά σχεδιασμένη κοινωνία, η καθαρότητα και η ψυχρότητα των ποικιλόμορφων κοινωνικών κατασκευών και της μετανεωτερικότητας την ενισχύουν. Ωστόσο, η επανάληψη δεν μπορεί να έχει την ίδια μορφή με το ιστορικό πρότυπο. Γι’ αυτόν τον λόγο είναι, άλλωστε, περισσότερο επικίνδυνη.

Θα ήθελα να κλείσω αυτή τη σύντομη αναφορά στο πολυσχιδές έργο του Bauman, σε σχέση πάντα με την οδυνηρή σύμπλεξη μεταξύ νεωτερικότητας και μετανεωτερικής συνθήκης, με την επισήμανση του Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου στον πρόλογο της μετάφρασής του του διαλόγου ανάμεσα στον Zygmund Bauman και τον Carlo Bordoni (Η Νεωτερικότητα σε Κρίση, Ύψιλον/Βιβλία, 2016): Για τον Bauman, "η περίοδος της νεωτερικότητας δεν έχει φτάσει στο 'τέλος' της· όπως δεν έχει φτάσει στο 'τέλος' της η Ιστορία - ούτε καν η περίοδος των μεγάλων ψευδαισθήσεων. Η λεγόμενη 'μετανεωτερικότητα', η περίοδος εντός της οποίας ζούμε, δεν είναι, κατά τον Bauman, παρά μια παρατεινόμενη, εκφυλιζόμενη νεωτερικότητα".

Άποψη της έκθεσης, έργα των Μπία Ντάβου και Johanna Kandl, φωτ. Γιάννης Βασταρδής