ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ
Φέτος συμπληρώνονται 50 χρόνια
από το θάνατο του σοβιετικού συγγραφέα εβραϊκής καταγωγής, Βασίλι Γκρόσμαν,
εκπληκτικού λογοτέχνη, ήδη γνωστού στην Ελλάδα: το τελευταίο βιβλίου του, Ζωή και Πεπρωμένο, εκδόθηκε πρόσφατα, το
2013, από τις Εκδόσεις Γκοβόστη. Το
1944, 70 χρόνια πριν, ο Βασίλη Γκρόσμαν,
με το άρθρο του Η Κόλαση του
Τρεμπλίνκα, το οποίο αναφερόταν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, 80 χλιόμετρα
από τη Βαρσοβία, όπου από τους ναζί διαπράχθησαν ιδιαίτερες αγριότητες, άνοιξε
ουσιαστικά στη Σοβιετική Ένωση το θέμα του Ολοκαυτώματος. Μετά τον πόλεμο, ο Γκρόσμαν
και ο Ηλία Έρενμπουργκ, επίσης εβραϊκής καταγωγής, την οποία καταγωγή –με όλα
τα φιλοκαθεστωτικά που του καταλογίζονται– δεν απαρνήθηκε ποτέ, συνέταξαν την Μαύρη Βίβλο του Ολοκαυτώματος, η οποία
εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη στα αγγλικά, αλλά όχι και στα ρωσικά, μια και υπήρχε η
κομματική γραμμή να μην ξεχωρίζει καμιά εθνικότητα ως ιδιαίτερο θύμα πολέμου...
Το θέμα του Ολοκαυτώματος στη
σοβιετική παράδοση θα έπρεπε ίσως να προλογηθεί από ένα σύντομο ιστορικό του
αντισημιτισμού στη Ρωσία. Γιατί ένα τέτοιο ιστορικό η Ρωσία το διαθέτει. Μια
μακρά παράδοση στην προεπαναστατική περίοδο, με τα γκέτο και τα πογκρόμ των
«βιολιστών στη στέγη»: για παράδειγμα, την περίοδο από το 1903 έως το 1906, στη
Ρωσία διαπράχθηκαν 650 πογκρόμ, πάνω από 3000 Εβραίοι σκοτώθηκαν και 20.000
τραυματίστηκαν βαρύτατα. Την Οκτωβριανή Επανάσταση συχνά την αποκαλούν «εβραϊκή
συνωμοσία», μια και πολλοί ηγέτες της –ο Τρότσκι, Ο Ζινόβγιεφ, ο Κάμενεφ, ο
Σβέρντλοφ και πολλοί άλλοι– ήταν εβραϊκής καταγωγής. Γιατί άραγε κάνει
εντύπωση, ότι πολλοί Εβραίοι χωρίς δεύτερη σκέψη αποδέχτηκαν την Επανάσταση και
πρωτοστάτησαν στους αγώνες της; Είχαν να χάσουν, όπως και το προλεταριάτο, μόνο
τις αλυσίδες τους...
Ο Ρώσος εμιγκρέ από το 1925,
φιλόσοφος και ιστορικός Γεώργιος Φεντότοφ (1886-1951), έγραφε μετά τον Β΄Παγκόσμιο
πόλεμο: «...η ζωή στη Ρωσία δεν είναι
ελεύθερη ούτε ήρεμη, αλλά σε συνθήκες απόλυτης ισότητας και απεθνικοποιημένου
πολιτισμού, εκατομμύρια Εβραίοι σχεδόν διαλύθηκαν στην ημιμογγολική της ‘θάλασσα’.
Η Ρωσική Επανάσταση, που από τη μια έπνιξε τον εθνικό-θρησκευτικό πολιτισμό των
Εβραίων, και από την άλλη διευκόλυνε την αφομοίωσή τους, έκανε περισσότερα για
την εξαφάνιση του εβραϊσμού από τον Χίτλερ με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και
τους δήμιούς του».
Είχε δίκαιο: ο αντισημιτισμός
έχει εξαλειφθεί πλήρως στην προπολεμική Σοβιετική Ένωση. Αλλά ο Φεντότοφ δεν
πρόλαβε τις μετέπειτα εξελίξεις, την μεταπολεμική εκστρατεία του σοβιετικού
καθεστώτος κατά των σοβιετικών Εβραίων. Οι Εβραίοι της ΕΣΣΔ θυμήθηκαν την
καταγωγή τους, όταν τους την θύμισαν με την Υπόθεση
των Γιατρών, οι οποίοι καταδικάστηκαν για τη συνομωσία κατά του Στάλιν και
«οι ηγέτες τους» εκτελέστηκαν το 1953. Ο Στάλιν σχεδίαζε να εκτοπίσει τους
Εβραίους στην Άπω Ανατολή, στην Αυτόνομη Εβραϊκή Δημοκρατία με πρωτεύουσα την
πόλη Μπιρομπιτζάν, που δημιουργήθηκε το 1934.
Για το σκοπό αυτό συντάχτηκαν
πλήρεις λίστες των Εβραίων: η μεταφορά έπρεπε να γίνει με τα ειδικά
επιστρατευμένα τρένα στις 6 Μαρτίου, αλλά... στις 5 Μαρτίου συνέβη το μοιραίο:
πέθανε ο Στάλιν. Οι εναπομείναντες ηγέτες, αν ήθελαν να μείνουν στην εξουσία
έπρεπε να πουν Απεταξάμην το Σατανά... Έτσι οι σοβιετικοί Εβραίοι πήραν το
χρόνο τους.
Ο εξαιρετικά επίμονος σπόρος
του αντισημιτισμού συνέχιζε όμως να υποβόσκει. Με την Άνοιξη του Νικήτα Χρουτσόφ
μετά το ΧΧ Συνέδριο άρχισαν κάπως να λιώνουν οι πάγοι που κάλυπταν το θέμα του
Ολοκαυτώματος – και δεν μιλάμε μόνο για τον αφανισμό των Εβραίων στα στρατόπεδα
συγκέντρωσης, μεγαλύτερο μέρος των οποίων ήταν οι Εβραίοι της σοβιετικής
επικράτειας, αλλά και των Τσιγγάνων. Στην χαράδρα, που έκλεισε σχεδόν αμέσως, η
οποία, θα έλεγα, «τσιμεντώθηκε», πρόλαβε να ακουστεί η ιστορία μιας περιοχής
του Κιέβου, του Μπάπμι Γιαρ, όπου το 1941 εκτελέστηκαν 150 χιλιάδες Εβραίοι,
χωρίς να υπολογίζονται παιδιά έως 3 ετών, αλλά και οι Τσιγγάνοι και αιχμάλωτοι
πολέμου. Από την τραγωδία του Μπάμπι Γιαρ επέζησαν 29 άτομα...
Το 1961 το Μπάμπι Γιαρ
επισκέφτηκε ο ποιητής Ευγένι Γιεφτουσένκο και έγραψε το περίφημο ομώνυμο ποίημα,
που ίσως καλύτερα από οτιδήποτε άλλο θα μπορούσε να φωτίσει όλο το θέμα. Να
μερικά αποσπάσματα:
Στο Μπαμπι Γιαρ δεν υπάρχει μνημείο/ Η απότομη πλαγιά είναι το
χοντροκομμένο μνήμα./ Με πιάνει φόβος,/ Είμαι τόσο ετών,/ Όσο και ο ίδιος ο
εβραϊκός λαός./ Μου φαίνεται, τώρα, πως είμαι Ιουδαίος./ Περιπλανιέμαι στην
Αρχαία Αίγυπτο,/ Πως είμαι ο Εσταυρωμένος και πεθαίνω:/ Ακόμα έχω τα σημάδια
των καρφιών στα χέρια./ Μου φαίνεται, ότι είμαι ο Ντρέιφους,/ Ο μικροαστισμός
είναι ο ρουφιάνος και ο δικαστής μου.../ Ω ρωσικέ μου λαέ!/ Γνωρίζω, ότι/ Κατά
βάθος/ Είσαι διεθνιστής.../ Αλλά συχνά εκείνοι,/ τα χέρια των οποίων δεν είναι
καθαρά,/ με το όνομά σου καθαρό κλαγγάζουν./ Γνωρίζω της γης σου την καλοσύνη./
Είναι αηδιαστικό, ότι/ Χωρίς ντροπή/ Οι αντισημίτες/ Αυτοαποκαλέστηκαν κάποτε/ «Ένωση
του Ρωσικού λαού»[1].../
Είμαι/ ο κάθε δολοφονημένος γέρος,/ Είμαι/ Το κάθε δολοφονημένο παιδί./ Κανένα
κύτταρό μου/ Δε θα το ξεχάσει./ Η Διεθνής/ Ας ακουστεί ξανά,/ Όταν θα μπει στο
χώμα/ Και ο τελευταίος αντισημίτης στη Γη./ Δεν υπάρχει αίμα εβραϊκό στο αίμα
μου,/ Όμως με μισούν με το αρχαίο μίσος οι αντισημίτες,/ Σαν να ‘μουνα Εβραίος,/
και γι’ αυτό/ Είμαι ο βέρος Ρώσος. Πάνω σ’ αυτό το ποίημα γράφτηκε και η περίφημη 13η
Συμφωνία του Δημήτρη Σοστακόβιτς.
Το 1966 στο περιοδικό της
νεολαίας «Γιούνοστ» («Τα νιάτα») δημοσιεύτηκε με περικοπές το μυθιστόρημα του
Ανατόλι Κουζνετσόφ (1929-1979) Μπάμπι
Γιαρ. Πιθανόν ήταν και η τελευταία αναφορά στο θέμα: ο ίδιος ο Κουζνετσόφ,
σε ένα από τα ταξίδια εργασίας, ζήτησε το πολιτικό άσυλο στην Αγγλία κι
αργότερα ομολόγησε ότι για να έχει τη δυνατότητα να ταξιδέψει στην Αγγλία και
να πραγματοποιήσει την φυγή του, αναγκάστηκε να ρουφιανεύει τους συναδέλφους
του, με πρώτο και καλύτερο τον Ευγένι Γιεφτουσένκο... Άγνωσται οι βουλαί του
Κυρίου...
Πριν ένα χρόνο, στις 19
Φεβρουαρίου του 2013 στο Μνημειακό συγκρότημα «Γιαντ Βασέμ» στο Ισραήλ,
διοργανώθηκε η Διημερίδα με θέμα Εβραίοι,
πόλεμος και Ολοκαύτωμα στη σοβιετική λογοτεχνία και τον σοβιετικό κινηματογράφο,
όπου πήραν μέρος ερευνητές από διάφορες χώρες του κόσμου. Ένα από τα
συμπεράσματα που βγήκε από τις εργασίες της Διημερίδας ήταν ότι η τέχνη της
Ρωσίας μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ μόλις τώρα αρχίζει να προσεγγίζει το θέμα του
Ολοκαυτώματος, όχι με μισόλογα και υπονοούμενα αλλά ευθέως. Η σιωπή αυτή δεν
ήταν πάντα θέμα επιλογής: οι μάρτυρες προτιμούσαν να μη μιλήσουν, και δεν
υπήρχε καμιά απολύτως πρόσβαση στα αρχεία. Σήμερα όμως είναι θέμα επιλογής: το
Ολοκαύτωμα είτε δεν γίνεται αντιληπτό ως κοινωνική και ιστορική πληγή (άσχετα
αν μιλάμε για Εβραίους ή για τους Τσιγγάνους), κι εδώ η πανίσχυρη σοβιετική
λογοκρισία αποδεικνύει ότι παραμένει αθάνατη, είτε γίνεται η προσπάθεια να μετατραπεί η εβραϊκή
μνήμη σε ψήγμα μνήμης παγκόσμιας. Πιο δύσκολο είναι να απαντηθεί η ερώτηση, αν
υπάρχει αντισημιτισμός στη σημερινή Ρωσία. Θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε σ’ αυτήν
με τα λόγια από το ποίημα του Μπορίς Χερσόνσκι, σύγχρονου ρωσοεβραίου ποιητή:
Ο πατέρας λέει:/ εδώ και δυο χρόνια μου γράφουν χάπια/ για τη νόσο του Αλτσχάιμερ.
Η μνήμη μου δε πάει καλά/ Αλλά όχι σε βαθμό να μην θυμάμαι,/ Ότι δεν υπάρχει
θεραπεία γι’ αυτή την ασθένεια./ Όπως πιθανόν να μην υπάρχει και η ίδια η
ασθένεια./ [2006]
Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι
κλασική φιλόλογος
[1] «Ένωση του Ρωσικου λαού» - «Μαύρη φάλαγγα», πολιτικό κόμμα στη Ρωσίας
από το 1905 έως το 1917.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου