Έθνος και γυναικεία χειραφέτηση

ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΔΟΥΡΟΥ

NIRA YUVAL-DAVIS, Κοινωνικό Φύλο και Έθνος, μτφρ. Σοφία Τρομάρα, University Studio Press, σελ. 316

Μόνα Λίζα, 2010, πίνακας: λάδι σε μουσαμά,
170x120, κατασκευή: ξύλο,χαρτί,
πλαστικό, βελούδο, 110x110

Το βιβλίο της Nira Yuval-Davis γράφτηκε το 1997, τα θέματα όμως που ανακινεί είναι τέτοιας φύσης, που συνιστούν διαχρονικά σημεία αναφοράς και μελέτης, αλλά και δράσης. Έτσι άλλωστε εξηγούνται και οι συνεχείς ανατυπώσεις του (στα αγγλικά). Πράγματι, ο χαρακτήρας του βιβλίου είναι διττός. Από τη μια συνιστά μια περιεκτική όσο και κριτική καταγραφή όλων των θεωριών που σχετίζονται με το κοινωνικό φύλο, και απ’ την άλλη αποτυπώνει την απόπειρα της συγγραφέως να παρουσιάσει τη δική της προσέγγιση, αναφορικά με τις διαδραστικές σχέσεις του κοινωνικού φύλου και του έθνους. Τους τρόπους δηλαδή με τους οποίους αλληλοεπηρεάζονται, και αλληλοδιαμορφώνονται, έθνος και κοινωνικό φύλο.

Η βασική της θέση είναι ότι το ανδρικό και το γυναικείο φύλο συμβάλλουν στην κατασκευή του έθνους - όπως άλλωστε παρατηρεί η ίδια στη σελίδα 17, αναφερόμενη σε έναν παλιό της καθηγητή στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο: "το να μιλάς για τις γυναίκες χωρίς να αναφέρεις και τους άνδρες, είναι σαν να χειροκροτείς μόνο με το ένα χέρι". Για να προσθέσει παρακάτω: "Μία από τις κύριες θέσεις αυτής της μελέτης είναι ότι η εθνικότητα ως κατασκευή συνήθως εμπεριέχει και κάποιες συγκεκριμένες έννοιες, τόσο του 'ανδρικού φύλου' όσο και του ‘γυναικείου φύλου'". Στην πυκνή, με πολλά παραδείγματα, ανάλυσή της, η Nira Yuval-Davis αγγίζει τα φαινόμενα του εθνικισμού, του ρατσισμού, του φονταμενταλισμού, υπό το πρίσμα της πολιτότητας, των ταυτοτήτων, των σχέσεων του κοινωνικού φύλου, σε ευρωπαϊκές χώρες, στη Βρετανία, στο Ισραήλ, αλλά και σε διάφορες αποικιακές κοινωνίες - εξ ου και το γεγονός ότι το βιβλίο έχει μεταφραστεί σε πάνω από δέκα γλώσσες.

Παρότι πρόκειται για ένα πανεπιστημιακού περιεχομένου σύγγραμμα, κινείται σε ένα εξόχως πολιτικό πεδίο, καθώς περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο, κατά καιρούς, θέματα που άπτονται του κοινωνικού φύλου γίνονται αντικείμενο πολιτικής αξιοποίησης ή εκμετάλλευσης, από κράτη, κυβερνήσεις, κόμματα, κινήματα.

Το βιβλίο εξετάζει διεξοδικά τα ζητήματα των τρόπων με τους οποίους οι σχέσεις του κοινωνικού φύλου επηρεάζουν αλλά και επηρεάζονται από τις παραμέτρους σύστασης του έθνους. Όμως δηλώνεται στο πρώτο κεφάλαιο, "Στόχος του συγκεκριμένου βιβλίου είναι να καταδειχθεί, ότι η ορθή κατανόηση των δύο εννοιών δεν έχει την πολυτέλεια να αγνοήσει τους τρόπους με τους οποίους οι δύο έννοιες αλληλοδιαμορφώνονται και αλληλοκατασκευάζονται" (σελ. 57). Η διαδικασία αυτή, που κατασκευάζει υποκειμενικότητες και κοινωνικές ζωές των ατόμων, ενώ επηρεάζει και τα κοινωνικά και πολιτικά σχέδια των εθνών και των κρατών, αναλύονται στα υπόλοιπα κεφάλαια, που επιγράφονται "Οι γυναίκες και η βιολογική αναπαραγωγή του έθνους", "Πολιτισμική αναπαραγωγή και σχέσεις κοινωνικού φύλου", "Πολιτότητα και διαφορετικότητα", "Έμφυλοι στρατοί, έμφυλοι πόλεμοι", "Γυναίκες, εθνισμός και απόκτηση εξουσίας: προς μια εγκάρσια πολιτική".

Η «εγκάρσια πολιτική» εξετάζει το κοινωνικό φύλο, το έθνος και την πολιτική που στοχεύει στη γυναικεία ενδυνάμωση. Κι έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς, ότι υπό αυτό το πρίσμα εξετάζεται η σχέση (συνεργασίας ή αντίστασης) των γυναικών με τους εθνικιστικούς αγώνες, αλλά και η διεθνής φεμινιστική πολιτική. Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται η ανάπτυξη ενός "μοντέλου κάθετης πολιτικής, μιας μεθόδου πολιτικής συνεργασίας, μέσα στην οποία θα αναγνωρίζονται οι διαφορετικές θέσεις των εμπλεκόμενων ατόμων και ομάδων, όπως επίσης θα αναγνωρίζονται και τα αξιακά συστήματα, τα οποία αποτελούν τη βάση των αγώνων τους" (σελ. 64).

Πρόκειται για μία προσέγγιση στην οποία καταλήγει με έμφαση η Nira Yuval-Davis, μετά από την κριτική θεώρηση των απόψεων για το κοινωνικό φύλο. Ο πυρήνας αυτής της προσέγγισης έγκειται σε έναν ιδιότυπο "διάλογο" μεταξύ δύο κινήσεων: "προέλευσης" και "μετατόπισης". "Η κύρια ιδέα είναι ότι κάθε γυναίκα που συμμετέχει στο διάλογο φέρει μαζί της την ιδιότητα του μέλους και την ταυτότητά της που έχουν κάποια προέλευση· ταυτόχρονα όμως προσπαθεί να μετατοπισθεί, με σκοπό να θέσει τον εαυτό της σε θέση ανταλλαγής με τις γυναίκες που έχουν διαφορετική ιδιότητα μέλους και ταυτότητα" (σελ. 264). Μπορεί μια τέτοια θεώρηση να είναι φιλόδοξη, ωστόσο, πιστεύω ότι συνιστά το πιο αδύναμο σημείο του βιβλίου. Και τούτο γιατί η ίδια η συγγραφέας αναγνωρίζει ότι η ορθή πολιτική δράση δεν μπορεί να στηριχθεί σε πολιτικές των ταυτοτήτων, φεμινιστικών, εθνικιστικών, αντιρατσιστικών (αναφέρεται άλλωστε στις "παγίδες των ταυτοτήτων"), οι οποίες λειτουργούν κατακερματίζοντας, αλλά σε κοινές αξίες. Πρόκειται για μια αντίφαση που ουσιαστικά αναιρεί την εγκάρσια οπτική. Άλλωστε, και η ίδια η συγγραφέας το παραδέχεται: "η εγκάρσια πολιτική δεν είναι πάντα εφικτή, καθώς τα αντικρουόμενα συμφέροντα των ανθρώπων που βρίσκονται σε συγκεκριμένες θέσεις δεν μπορούν πάντοτε να συμβιβαστούν" (σελ. 265). Για να προσθέσει ωστόσο ότι "το εγκάρσιο μονοπάτι μπορεί να είναι γεμάτο με αγκάθια, αλλά τουλάχιστον οδηγεί προς τη σωστή κατεύθυνση".

Το γεγονός ότι η κατεύθυνση αυτή υπονομεύεται εκ των προτέρων λόγω της προηγούμενης παρατήρησης (περί των πολιτικών των ταυτοτήτων), ακυρώνει τη συνεισφορά του βιβλίου της Nira Yuval-Davis; Αναμφισβήτητα, όχι. Η ανάγνωσή του και, το κυριότερο, η απόπειρα χρήσης του ως εργαλείου, μπορεί σίγουρα να βοηθήσει στον αέναο αγώνα για μια λιγότερο σεξιστική, λιγότερο ρατσιστική και περισσότερο δημοκρατική κοινωνία. Ένα ζητούμενο, ούτως ή άλλως, εξαιρετικά επίκαιρο σε πάρα πολλές γωνιές του κόσμου σήμερα, όπου οι γυναίκες βρίσκονται αντιμέτωπες με καταπιεστικές, υποτιμητικές, απαξιωτικές συμπεριφορές, στο όνομα της υπεράσπισης, προστασίας και ανάδειξης ενός έθνους που λειτουργεί αποκλείοντάς τες από τη δημόσια σφαίρα.