Σήματα λυγρά

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΗΣ, Άπαντα τα ποιήματα (1944-1974), εκδόσεις Παρασκήνιο, σελ. 240

Sam Durant,
La Plus Belle Sculpture, σπρέι σε καθρέφτη και κοντραπλακέ,
από την 4^η Μπιενάλε της Αθήνας

Το σκοτάδι έσταζε την πίκρα της διαθήκης

Ένας ακόμα ποιητής αντιπροσωπευτικός του μεταπολεμικού άγους, το οποίο στοίχειωσε τη ζωή, τα όνειρα, τις ευαισθησίες των νέων της εποχής που συνέδεσαν την πορεία τους με τις αγωνίες της αριστεράς. Η ποίησή του, ως δείγμα ασφαλές, μας δίνει το έναυσμα για κάποιες σκέψεις και επισημάνσεις.

Κατ’ αρχήν, η θεματική των ποιημάτων. Αυτά της δεκαετίας του 1940, ήδη από τον τίτλο τους, περιγράφουν τη βίωση της εποχής: «Η φωτιά», «Ξύπνημα», «Γιατί», «Διχόνοια», «Ανάκριση», «Κελί 12».

Τα χρόνια τα φυλακισμένα

Όλα χαρακτηρίζονται από μια λυρική διάθεση που διέπεται από τις επιβιώσεις του μεσοπολεμικού συμβολισμού, αφού ο μοντερνισμός δεν είναι αυτονόητος, ή μάλλον φαντάζει απόμακρος, για όλους σχεδόν τους αριστερούς μεταπολεμικούς ποιητές, με εξαίρεση βέβαια τη φόρμα του ελεύθερου στίχου που την υιοθέτησαν ασμένως. Όχι βέβαια σαν μια αισθητική τομή, αλλά σαν έναν πιο άμεσο τρόπο απεύθυνσης στους ομηλίκους συνοδοιπόρους τους. Γιατί η συνομιλητικότητα είναι που σφραγίζει αυτή την ποίηση, βεβαίως και του Σαμουηλίδη. Ακόμα κι όταν το ποίημα είναι πρωτοπρόσωπο, με τον ποιητή/χαρακτήρα σε πρώτο πλάνο, πάλι για λογαριασμό όλων, δηλαδή της γενιάς του, εκφέρεται ο λόγος, συνοψίζοντας τα πάθη και διαλεγόμενος με όσους συμπάσχουν τον ίδιο πόνο.

Όταν στη διασταύρωση της μοίρας μας...

Ανάλογο, δηλαδή οικείο, είναι και το λεκτικό υλικό, αφού στόχος είναι τα ποιήματα να «κουβεντιάσουν» την καθημερινότητα, να ανασυνθέσουν τη συντροφικότητα, τώρα με φορά μινιμαλιστική, πιο προσωπική, πιο ανθρώπινη, έναντι των «μεγάλων οραμάτων». Χρησιμοποιείται δε ακόμα και το πρόσχημα της ερωτικής απεύθυνσης, όμως με στόχευση γενικευτική:

Μέσα στην επαιτεία τραγουδούσαμε θριάμβους

Και μες στη φλόγα του θριάμβου σβήναμε

Η εικονοποιία ορίζεται από δύο σταθερές: τον συμβολισμό και το κοσμοείδωλο της υπαίθριας χώρας. Η κοσμογονία των κινημάτων του μοντερνισμού, που άλλαξε ολοσχερώς τον τρόπο που οι άνθρωποι έβλεπαν τον κόσμο και τη ζωή, τον τρόπο με τον οποίο οι ποιητές βίωναν τη γλώσσα, μάλλον αγνοείται, ή έστω απωθείται, σχεδόν απ’ όλους τους μεταπολεμικούς πολιτικούς («κοινωνικούς») ποιητές∙ κι ας έχουν υπάρξει, ήδη μέσα στην Κατοχή, δύο κορυφαία έργα, με τις ίδιες ανησυχίες ή δεσμεύσεις, που αντιμετωπίζουν συνεκτικά και ουσιαστικά το αισθητικό αιτούμενο της μετάβασης στη μεταπολεμική εποχή: η Αμοργός του Νίκου Γκάτσου και ο Μπολιβάρ του Νίκου Εγγονόπουλου. 

Αντίθετα, στους μεταπολεμικούς ποιητές η ύπαιθρος χώρα έχει τη θέση της νοσταλγικής αφετηρίας, η ιστορία περιορίζεται στο βίωμα της δεκαετίας του ’40, και από εκεί επιχειρείται να δοθεί η γενίκευση, ως μια κίνηση εμβάθυνσης, η οποία βέβαια απέδωσε σημαντικά αποτελέσματα μόνο στη μικρή περιοχή της ποίησης της ήττας.

Σήμερα, αναπόφευκτα, είναι η ώρα των απολογισμών. Οι ποιητές που για διάφορους λόγους ξεχώρισαν έχουν την ίδια μοίρα με όσους διακριτικά έμειναν στο ημίφως. Η κρίση επί του έργου τους τώρα είναι αποκλειστικά ποιητική. Μάλιστα, παρά τις έκδηλες αναλογίες, η σημερινή εποχή δεν δείχνει να αναγνωρίζει σημεία αναφοράς της στη μεταπολεμική πολιτική ποίηση. Γιατί αυτό που απομένει απ’ την ποίηση είναι πρώτα απ’ όλα η μορφή της, και ό,τι άλλο ξεχωριστό κομίζει εις τέχνην. Μόνο η εξαίρεση έχει ελπίδες να περιληφθεί στον κανόνα. Τώρα, κατά τη γνώμη μου, ως τα πιο ενδιαφέροντα, δηλαδή ιδιότυπα ποιήματα του Χρήστου Σαμουηλίδη, αναδύονται τα σατιρικά του. Γιατί η σάτιρα ήταν η μόνη διέξοδος για τους μεταπολεμικούς πολιτικούς ποιητές, αν άντεχαν να ακολουθήσουν στις αναπόφευκτες συνέπειές του το δρόμο του Καρυωτάκη που αρχικά πορεύθηκαν και δεν ξεπέζευαν σύντομα στη σκιά του Σεφέρη. Αν άντεχαν να περάσουν από τον μαρτυριολογικό θρήνο και την υπαρξιακή ελεγεία στην κοινωνική κριτική.

ΕΙΣ ΔΕΣΠΟΣΥΝΗΝ

Αλά Καρυωτάκη

Λικνίζοντας δεξά-ζερβά

το άδειο σου κεφάλι

στις λεωφόρους να βαδίσεις

και τα κυματιστά σου κάλλη

σφίξε τα όσο φτάνει,

στο κολλητό φουστάνι.