Αντικατοπτρίζοντας τη μετάφραση

Στα Πολλαπλά κάτοπτρα της μετάφρασης -εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2012- η Μαρία Παπαδήμα, εξετάζει τη σχέση της μετάφρασης με την αναμετάφραση. Ειδικότερα, αποσκοπώντας το περιεχόμενο της «αναμετάφρασης» να καταστεί σαφές, αρμόζει εξαρχής να τονιστεί ότι η Παπαδήμα στρέφει το ενδιαφέρον του αναγνώστη σε κάθε νέα μετάφραση του ήδη μεταφρασμένου κειμένου και, κατ’ επέκταση, το επικεντρώνει στη «μετάφραση της μετάφρασης». Ως εκ τούτου, η μετάφραση έχει το κάτοπτρό της: την αναμετάφραση.

Αποτιμώντας το μεταφραστικό εγχείρημα, στο πέρασμα του χρόνου, η συγγραφέας, -στην οποία το 2008 απονεμήθηκε Κρατικό βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης-, αναφέρεται στις τέσσερις γενεσιουργές αιτίες που λειτουργούν συνεκτικά ή διαμορφώνουν επιμέρους καταστάσεις, ανάγοντας το φαινόμενο της αναμετάφρασης σε καίριο και φλέγον. Από τη μία πλευρά, η ατελής φύση του μεταφρασμένου κειμένου και η πεπερασμένη χρονικότητά του καθιστούν την πράξη του μεταφράσματος μια διαδικασία ιδιαίτερη και ποτέ ολοκληρωμένη χωρίς περαιτέρω μεταφρασεολογικές σκέψεις. Από την άλλη, η ιδιοσυγκρασία του υποκειμένου που μεταφράζει, καθώς και η ενόρμησή του -βάσει της οποίας μεταφράζει και αναμεταφράζει-, αντιμετωπίζονται σε αντιδιαστολή με την κρίση του εκάστοτε εκδότη, τον οποίο ωθεί ένα προκαθορισμένο εκδοτικό σχέδιο ή/και περιορίζει η εμπορική φύση του εγχειρήματος κάθε φορά.

Κατά συνέπεια, ένα από τα συμπεράσματα της μελέτης είναι ότι αυτή η μεταφραστική διαδικασία περιπλέκεται όταν πρόκειται για την ποίηση. Γι’ αυτό και ο Σεφέρης, με την ιδιότητα του μεταφραστή, είχε δηλώσει ότι «η μετάφραση είναι το είδος της γραφής που δίνει τη μικρότερη ικανοποίηση. Όσο καλά και να δουλέψει κανείς, όσο επιτυχής και αν είναι, θα υπάρχει πάντα ένα αντικείμενο -το πρωτότυπο- που μένει εκεί για να μας δείχνει πως βρισκόμαστε πάντα χαμηλότερα από το σωστό, πως ακόμη κι αν πάμε ψηλότερα, πάλι χαμηλότερα θα είμαστε· αλίμονο αν προσπαθήσουμε να καλυτερέψουμε το ποίημα που μεταφράζουμε».

Πέραν του εν λόγω εύστοχου αποσπάσματος -από τις Αντιγραφές, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2005- η Παπαδήμα διαμεσολαβεί και ενθέτει τις απόψεις αρκετών βετεράνων της μετάφρασης, των τεχνών και των γραμμάτων στο κείμενό της, ώστε να έγκειται στη σκηνοθετική φύση της διανόησης του αναγνώστη, τι από αυτά θα κρατήσει και τι όχι. Μετά το βασικό κεφάλαιο, το οποίο φέρει τον τίτλο «Μετάφραση και αναμετάφραση», ακολουθούν τρία πιο συνοπτικά για την παθητικότητα ή ενεργητικότητα του μεταφραστή, για την προσέγγιση του τίτλου στη μετάφραση καθώς και για τη σχέση μεταφραστών-αναγνωστών, γνώσης-επίγνωσης. Είναι ο ζήλος της διδασκαλίας που πληρεί το ρόλο της ενόρμησης, στο υποκείμενο που γράφει, να μην παρακάμψει τη μία άποψη αλλά και να μην διαφύγει της άλλης.    

Διαβάζοντας το βιβλίο -διότι αυτό είναι το ζητούμενο-, ο αναγνώστης συνειδητοποιεί ότι είναι ή μπορεί να γίνει κοινωνός πολλαπλών μεταφράσεων. Μπορεί να δει, να συγκρίνει, να αφουγκραστεί το χρόνο και τα γραπτά του, μέσα από το εκτενές και κύριο Παράρτημα του βιβλίου, παρατηρώντας τις (ανα)μεταφράσεις ποίησης, θεάτρου και μυθιστορήματος. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Μικρού πρίγκιπα, η οποία τυγχάνει να απαριθμεί 22 μεταφράσεις στα ελληνικά, ενώ στα ισπανικά μόλις 10. Άλλες ενδιαφέρουσες περιπτώσεις είναι Ο ξένος του Καμύ και «Η πείνα» του Ρεμπώ. Στο σύνολό του, ενθαρρυντικό το παράρτημα, καθώς πλέον δίνει το λόγο στο ίδιο το αντικείμενο του βιβλίου. Αφήνει το μεταφρασμένο χρόνο να μιλήσει από μόνος του.   

ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΚΑΤΣΑΔΗΜΑ

Μαρίνα Σαμαρτζή- Χωρίς τίτλο