Λογοτεχνία δι’ ανηλίκους

Λογοτεχνία δι’ ανηλίκους

Επιμέλεια Σταυρούλα Τσούπρου

τχ. 257, 9/12/2007

Γράφουν: Τζίνα Καλογήρου, Χρήστος Τριανταφύλλου, Γεώργιος Παπαντωνάκης, Αλεξάνδρα Ζερβού, Μιχάλης Σταφυλάς, Μένη Κανατσούλη, Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή, Λίλα Στρατίεβα, Γραφές μαθητών
Λογοτεχνία δι ανηλίκους



(επιστημονική) ΦΑΝΤΑΣΙΑ, (ηρωικοί) ΔΙΑΛΟΓΟΙ, (ηρωικές) ΣΕΙΡΕΣ

Προσπαθήσαμε φέτος να αναδείξουμε κάποιες από τις παραμέτρους τής Λογοτεχνίας που απευθύνεται σε ανήλικους αναγνώστες, παραμέτρους εξίσου πολυάριθμες με τις αντίστοιχες της Λογοτεχνίας που απευθύνεται σε ενηλίκους, εστιάζοντας, διαδοχικά ή παράλληλα, σε τρεις: εκείνη του ίδιου του κειμένου, εκείνη του δημιουργού και εκείνη του αποδέκτη. Έτσι, από τη μια, διαφαίνονται οι αιτίες του αυξημένου ενδιαφέροντος και της συστηματικής επιστημονικής ενασχόλησης με τη Λογοτεχνία για τις νεαρότερες ηλικίες τα τελευταία χρόνια, και, από την άλλη, αποδεικνύεται ότι η Λογοτεχνία, από όποιον προσδιορισμό και αν συνοδεύεται ο όρος, αφορά το σύνολο της οικογένειας και της κοινωνίας, ανεξαρτήτως ηλικιών και προτιμήσεων.
Σταυρούλα Γ. Τσούπρου


Μύθοι που βγαίνουν από χείλη ασημένια^1^



Της Τζίνας ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ

|Frodo lives|
(Σύνθημα στον υπόγειο σιδηρόδρομο
της Νέας Υόρκης, το 1965)

Σύμφωνα με τον J.R.R. Tolkien, η υπέρτατη αποστολή της καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι η δημιουργία ενός "Δευτερεύοντος Κόσμου" (secondary world), στον οποίο μπορούν να μπουν και ο δημιουργός και ο αναγνώστης και να ικανοποιήσουν τις αισθήσεις τους όσο βρίσκονται εκεί^2^. Μέσα στα όρια του Δευτερεύοντος Κόσμου ο πράσινος ήλιος είναι αληθοφανής, το αλλόκοτο είναι αποδεκτό, η πλασματική πραγματικότητα πιστευτή: "το βασίλειο του Παραμυθιού είναι απέραντο, βαθύ και υψηλό, γεμάτο με όλων των λογιών τα ζώα και τα πουλιά, με απέραντες θάλασσες κι αμέτρητα αστέρια, μαγευτική ομορφιά και μόνιμους κινδύνους, με χαρές και λύπες κοφτερές σαν σπαθιά"^3^. Ο δημιουργός του Δευτερεύοντος Κόσμου, γητευτής ή αλχημιστής των λέξεων, επινοεί εκείνη τη μαγεία που κάνει τα βαριά πράγματα τόσο ελαφρά ώστε να πετούν, που μετατρέπει το γκρίζο μολύβι σε χρυσάφι και την ακίνητη πέτρα σε γοργό νερό.
Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μία άνευ προηγουμένου επιστροφή σε κείμενα και ιστορίες φαντασίας που αναβιώνουν τον κόσμο του παραμυθιού, τα ιδεώδη της ιπποσύνης ή τις αξίες της μεσαιωνικής μυθιστορίας. Η συμβολή της βιομηχανίας του θεάματος και ιδιαίτερα του κινηματογράφου στην αναβίωση του μυθικού-μαγικού κόσμου είναι κάτι παραπάνω από καθοριστική. Οι σύγχρονοι αναγνώστες, μικροί και μεγάλοι, διαβάζουν και ξαναδιαβάζουν ή ανακαλύπτουν παρακολουθώντας στον κινηματογράφο τις αστραφτερές σχετικές μεταφορές, έργα όπως |Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών| του J.R.R. Tolkien, |Τα Χρονικά της Νάρνια (Το λιοντάρι, η μάγισσα και η ντουλάπα|) του C.S. Lewis, η |Αστερόσκονη| (Stardust) του N. Gaiman, το |Eragon| του Ch. Paolini και φυσικά η σειρά |Harry Potter| της J.K. Rowling. Αυτές τις μέρες προβάλλεται επίσης στους κινηματογράφους η διασκευή του μακρόπνοου επικού ποιήματος της αρχαίας Αγγλοσαξονικής λογοτεχνίας |Beowulf|^4^, του οποίου μάλιστα η εξαίρετη λογοτεχνική μετάφραση από το νομπελίστα ποιητή Seamus Heaney κέρδισε λίγα χρόνια πριν (2000) το βρετανικό βραβείο Whitbread. Σήμερα, ίσως περισσότερο από ποτέ, το κοινό ευαρεστείται να παρακολουθεί την προαιώνια πάλη του Καλού και του Κακού, μπαίνοντας σ' ένα σύμπαν γεμάτο τέρατα, δαίμονες, πύρινους δράκους, ευγενικούς ιππότες, αιθέριες νεράιδες και λαλίστατα ξωτικά.
Από τους παραπάνω συγγραφείς ξεχωρίζουν οι C.S. Lewis (1898-1963) και J.R.R Tolkien (1892-1973). Οι μεγάλες μορφές της φανταστικής και μυθώδους λογοτεχνίας, ο C.S. Lewis (|The Chronicles of Narnia|, 1950 κ.ε.) και ο J.R.R. Tolkien (|The Lord of the Rings|, 1954 κ.ε.) ήταν καθηγητές Μεσαιωνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και μέλη μιας φιλολογικής ομάδας γνωστής με το όνομα Inklings. Επομένως τα έργα τους, τα οποία γνώρισαν τεράστια και ανθεκτική στον χρόνο επιτυχία, τροφοδοτήθηκαν εν πολλοίς από την ακαδημαϊκή και ερευνητική τους ενασχόληση με τον Μεσαίωνα, αλλά και από τη βιωματική τους συναναστροφή με τον κόσμο της μυθολογίας και των λαϊκών παραμυθιών^5^. Με την υπερτροφική φαντασία τους αλλά και με ανυπέρβλητη μυθοπλαστική δεινότητα^6^ οι δύο συγγραφείς δημιούργησαν φανταστικά βορινά βασίλεια γεμάτα κορίτσια και αγόρια, νεράιδες, trolls, hobbits και ξωτικά. Το μυθοπλαστικό τους σύμπαν, έντονα ηθικοποιημένο αλλά ήκιστα ηθικοδιδακτικό, δονείται από την έντονα σκιαγραφημένη αντίθεση και τελικά τη σύγκρουση μεταξύ των δυνάμεων του Καλού και του Κακού, η οποία προσλαμβάνει τις διαστάσεις μιας χριστιανικής αλληγορίας^7^. Το διαβολικό βασίλειο του Mordor στον |Άρχοντα των Δαχτυλιδιών| απηχεί την Κόλαση του Milton (|Paradise Lost|), ενώ η διαβολική φυλή των orces, των νεκροζώντανων πνευμάτων, παραπέμπει στα "orcneas" του |Beowulf|, τεράτων που κατάγονται από τη γενιά του Cain^8^.
Τα έργα των Lewis και Tolkien, καλογραμμένα και ευανάγνωστα λόγω της συναρπαστικής, περίτεχνης πλοκής τους, δανείζονται με επιτυχία στοιχεία από διάφορα γένη, όπως τη saga του βορρά, το έπος και τη μεσαιωνική μυθιστορία. Παρουσιάζουν έναν κόσμο στον οποίο η αθωότητα θριαμβεύει, ενώ οι αξίες της φιλίας, της γενναιότητας, της αυτοθυσίας, της δικαιοσύνης και της ανιδιοτελούς αγάπης κυριαρχούν. Σ' αυτό το ονειρικό και ουτοπικό παραμυθοβασίλειο, οι ήρωες έχουν αρχετυπική οντότητα: ο καλός/κακός μάγος, ο γενναίος ήρωας ταπεινής καταγωγής, η πανέμορφη πριγκίπισσα, ο δράκος που φυλά χρυσαφένιους θησαυρούς.
Η J.K. Rowling, η αυτουργός του φαινομένου Harry Potter, υπογράφει "παλιομοδίτικα", όπως οι C.S. Lewis και J.R.R. Tolkien, χρησιμοποιώντας μόνο τα αρχικά του ονόματός της^9^. Η συγγραφέας δημιουργεί έναν κόσμο μαγικό που αναδύεται μέσα από την ομίχλη των παλαιών θρύλων. Φορμουλαϊκά μοτίβα πλοκής (ο ορφανός ήρωας, η αναζήτηση, η απαγορευμένη γνώση, η σύγκρουση Καλού-Κακού) και στοιχεία της σχολικής ιστορίας (επίλυση αινιγμάτων στη βιβλιοθήκη, ο σπασίκλας μαθητής, ο νταής, οι αθλητικοί μαθητικοί αγώνες, ο σχολικός χορός κ.ά.) συνδυάζονται με μοτίβα που παραπέμπουν ευθέως στο μαγικό σκηνικό του παραμυθιού (το γοτθικό κάστρο, δράκοι, τέρατα, μαγεία κ.ά.).
Η διαφορά του Harry Potter σε σχέση με τους ήρωες των βιβλίων του Lewis ή του Tolkien, είναι ότι ο διοπτροφόρος μαθητευόμενος μάγος είναι ένα "retrolutionary"^10^ δημιούργημα, ένα χρονικό υβρίδιο, ένας ήρωας που κινείται μεταξύ παρόντος και παρελθόντος. Οι νεαροί ήρωες των βιβλίων της Rowling ψυχογραφούνται ως σύγχρονοι έφηβοι, παρά το ότι κινούνται σ' έναν παλιομοδίτικο κόσμο ατμοκίνητων τρένων ή, περαιτέρω, στον άχρονο-μυθικό χρόνο του παραμυθιού. Η ψυχοσύνθεσή τους είναι πολύπλοκη και πολυσύνθετη.
Η ίδια χρονική αμφισημία διέπει και τις πηγές των βιβλίων της σειράς Harry Potter. Η συγγραφέας δανείζεται στοιχεία από τον αρθουριανό μυθικό κύκλο (ιδιαίτερα από τον θρύλο του νεαρού Αρθούρου^11^) αλλά και από σύγχρονα λογοτεχνικά κείμενα, όπως οι σχολικές περιπετειώδεις ιστορίες (π.χ. Thomas Hughes, Tom Brown's Schooldays) αλλά και τα δημοφιλέστατα περιπετειώδη αφηγήματα της Enid Blyton.
Ο σύγχρονος αναγνώστης των ιστοριών φαντασίας, είτε πρόκειται για τον |Άρχοντα των Δαχτυλιδιών| είτε για τα βιβλία Harry Potter, είναι ο παγκοσμιοποιημένος αναγνώστης / καταναλωτής, ο περιηγητής των δικτυακών ατραπών. Είναι ο κάτοικος της σφαίρας των blogs^12^ που ξεφυλλίζει στο Διαδίκτυο, αφιερώνοντας ένα μεγάλο μέρος του χρόνου του στη συγχρονική ή την ασύγχρονη ηλεκτρονική επικοινωνία. Είναι ο σύγχρονος αναγνώστης που μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στο διάβασμα των βιβλίων αλλά και στην κατανάλωση άλλων προϊόντων (ψυχαγωγικών, επιμορφωτικών κ.λπ.) της ευρύτερης κουλτούρας. Η ίδια η πράξη της ανάγνωσης βλέπουμε ότι μετασχηματίζεται ριζικά στο σύγχρονο μεταμοντέρνο τοπίο της διασποράς των πληροφοριών, της κατακερματισμένης γνώσης και της υπερτροφικής αλλά αποενοχοποιημένης κατανάλωσης.
Το ερώτημα όμως παραμένει: Γιατί ο Frodo ζει και όπως φαίνεται θα συνεχίσει να ζει; Ίσως, γιατί ανταποκρίνεται στη βαθύτερη ανάγκη του ανθρώπου να δραπετεύσει από την καθημερινότητα προς έναν κόσμο αέναης μαγείας και θαύματος, γεμάτο άστρα |φτιαγμένα από ασήμι ζωντανό -που άναψε απρόσμενα κι έγινε φλόγα- σαν τα λουλούδια σε παμπάλαιο τραγούδι, που τον απόηχό του για πολύν καιρό αφουγκράζεσαι ασταμάτητα.|^13^

1. Ο τίτλος παραπέμπει στο εκτενές αφηγηματικό ποίημα του J.R.R. Tolkien "Μυθοποιία", |Το Φύλλο και το Δέντρο. Ιστορίες για νεράιδες ... και άλλα|, μετάφραση Ευγ. Χατζηθανάση - Κόλλια, Αθήνα: Αίολος 2003, σ. 105.
2. Στο ίδιο, σ. 72.
3. Στο ίδιο, σ. 19.
4. Νομίζω ότι στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε την αξιόλογη συγγραφέα Γεωργία Γαλανοπούλου, η οποία, χρόνια τώρα, ασχολείται συστηματικά με τη διασκευή μεσαιωνικών κειμένων και θρύλων όπως ο |Μπέογουλφ| (Πατάκης2 2003) και |Η Πριγκίπισσα Μπέρτα| (2003). Άλλωστε η συγγραφέας έχει ειδικευτεί μέσω των σπουδών της στη λογοτεχνία του Ευρωπαϊκού Μεσαίωνα.
5. Βλ. σχετικά, M. Alexander, |Medievalism. The Middle Ages in Modern England|, New Haven and London: Yale University Press 2007, σ. 249 κ.ε.
6. Είναι φυσικά πέρα από τα όρια και τις προθέσεις ενός σύντομου άρθρου η παρουσίαση της εκπληκτικής |Middle Earth| του Tolkien, ενός αυτόνομου σύμπαντος με τη δική του γεωκλιματική σύσταση, τη δική του γλώσσα, θρησκεία και πληθυσμό. Πρόκειται για ένα έργο εξαιρετικά δημοφιλές, σχεδόν cult, με παγκόσμια απήχηση, εδώ και δεκαετίες, σε εκατομμύρια αφοσιωμένους αναγνώστες ανά τον κόσμο - οι ταινίες του P. Jackson έκαναν τον |Άρχοντα των Δαχτυλιδιών| ευρύτατα γνωστό σ' ένα εφηβικής / νεαρής ηλικίας κοινό (ιδιαίτερα οι ευειδείς πρωταγωνιστές Vigo και Orlando, ινδάλματα των κοριτσιών, συνέβαλαν στην τεράστια επιτυχία των blockbuster!)
7. Άλλωστε τα ιδεώδη της χριστιανικής θρησκείας δεσπόζουν στις ιπποτικές μυθιστορίες του μεσαιωνικού κόσμου.
8. Βλ. M. Alexander, |Medievalism|, ό.π. σ. 251.
9. Στην πραγματικότητα η Rowling συμφώνησε να υπογράφει με αυτόν τον τρόπο έτσι ώστε να μην προδίδει το φύλο της ήδη από το εξώφυλλο, αφού σύμφωνα με τους εκδότες της στον Bloomsbury το "δύσκολο" αναγνωστικό κοινό των αγοριών δεν θα αγόραζε εύκολα ένα βιβλίο γραμμένο από γυναίκα (βλ. A. Blake, |The Irresistible Rise of Harry Potter|, London and New York: Verso 2002, σ. 38 ).
10. Βλ. A. Blake, |The Irresistible Rise of Harry Potter|, ό.π., σσ. 15 - 16. Ο νεολογισμός "retrolution" (retro + revolution) χρησιμοποιήθηκε στα αγγλικά το 1994 από σχεδιαστές αυτοκινήτων για να χαρακτηρίσει το νέο μοντέλο XJ της Jaguar στο Σαλόνι Αυτοκινήτου του Παρισιού.
11. Ο νεαρός Αρθούρος καθοδηγείται από τον σοφό μάγο Merlin προκειμένου να μυηθεί στη γνώση και να ανακαλύψει την κληρονομιά της βασιλικής δύναμης και της υπεροχής του (Πρβλ. τη σχέση του Harry Potter με τον Albus Dumbledore). Μία σύγχρονη εκδοχή αυτού του θρύλου αποτυπώνεται στο βιβλίο του T.H. White |The Once and Future King|, το οποίο ενέπνευσε την ταινία κινουμένων σχεδίων |The Sword in the Stone| καθώς και το musical |Camelot|.
12. Τα βιβλία του Tolkien καθώς και τα βιβλία της "χαρυποτερ-ιάδας" είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στους bloggers. Βλ. και J. Sutherland, |Bestsellers. A very short introduction|, Oxford University Press 2007, σ. 110. Απειράριθμα fanfics (απομιμήσεις, συνέχειες, διασκευές των ιστοριών του Tolkien ή της Rowling κ.α.) κυκλοφορούν στον κυβερνοχώρο.
13. J.R.R. Tolkien, "Μυθοποιία", ό.π., σ. 107.

H Τζίνα Καλογήρου διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών


Σπαράγματα



Μια φορά στο τόσο είμαι αναγκασμένος να πηγαίνω για κούρεμα. Και όταν λέω είμαι αναγκασμένος, εννοώ είμαι πραγματικά αναγκασμένος τα μαλλιά μου αδυνατίζουν, ανοίγουν, με λίγα λόγια είναι ένα αίσχος.
Αποφάσισα λοιπόν μια τέτοια μέρα να πάω στο κομμωτήριο -όχι στο κουρείο, τα μαλλιά μου είναι πολύ μακριά για κάτι τέτοιο- πράγμα που σιχαίνομαι, μια και τα κομμωτήρια είναι τα |μέρη| της μεγαλύτερης μικροαστικής συνάθροισης μαζί με τα σούπερ μάρκετ και τα μαγαζιά με ηλεκτρικά είδη. Και για κακή μου τύχη, η μέρα που πήγα ήταν Σάββατο. Εδώ το κακό γίνεται διπλό: ως γνωστόν, το Σάββατο είναι η |μέρα| της μεγαλύτερης μικροαστικής εστίασης. Έτσι βρέθηκα -όπως λέει ο παντοδύναμος λαός- στο λάθος μέρος τη λάθος στιγμή.

*

Μπήκα στο κομμωτήριο και κάθισα σε μια γωνιά. Κοίταξα γύρω μου: μια γυναίκα γύρω στα πενήντα, με ξαντό μαλλί καθόταν στην καρέκλα της κομμώτριας με αυτά τα ελεεινά ρολά στο κεφάλι. Μου θύμισε μηχανή του γκαζόν. Ένα πανευτυχές αγοράκι έτρεχε γύρω γύρω λέγοντας διάφορες ασυναρτησίες κατά καιρούς. Ήμουν σίγουρος για το λαμπρό μέλλον αυτού του παιδιού: λογιστής σε ιδιωτική εταιρεία. Και πάνω από την καρέκλα, ο κυρίαρχος του παιχνιδιού: η κομμώτρια. Γύρω στα πενήντα κι αυτή, φτηνά ρούχα, παντόφλες, βαμμένα νύχια ροζ στα πόδια. Τα κομμωτήρια αποτελούν την Ηλιαία της εποχής μας. Άκουγα τις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες συζητήσεις τους για το γάμο της γειτόνισσας, το μνημόσυνο του φούρναρη. Το παιδάκι σε μια στιγμή εξαιρετικής διαύγειας είπε πως ήθελε να αφήσει μαλλί όταν θα μεγαλώσει, όπως "αυτός εκεί ο κύριος", κοιτώντας εμένα. Οι ένορκοι με κοίταξαν, μα η δίκη ήταν καιρό στημένη: με αυστηρό ύφος η μάνα του είπε να μη λέει βλακείες και ν' αφήσει τον "κύριο" ήσυχο. Σε λίγο με φώναξε η κομμώτρια. Ήταν η σειρά μου. Σηκώθηκα και έφυγα.

*

Ήταν ένα όμορφο πρωινό του Σαββάτου. Ο ήλιος έλαμπε, οι χαρούμενες οικογένειες με τα χρεωμένα αμάξια έβγαιναν βόλτες ή ψώνιζαν. Όλα ήταν στη θέση τους.

Χρήστος Τριανταφύλλου, μαθητής Γ' Λυκείου



Από την παλαιοντολογία στην επιστημονική φαντασία




Συντάκτης : Your browser may not support display of this image. Ημ/νία καταχώρησης : 06/12/2007 19:04:36

Του Γεώργιου ΠΑΠΑΝΤΩΝΑΚΗ

μνήμη Κίρας Σίνου

Αν το να πεθάνει ένας συγγραφέας αποτελεί |terminus post quem| για να αναδειχθεί εμφανέστερα και αντικειμενικότερα η αξία και η θέση του στα Γράμματα και να περάσει στο πάνθεον όσων σημάδεψαν και καθόρισαν τα λογοτεχνικά πράγματα της εποχής που έζησε ή να λησμονηθεί, για την Κίρα Σίνου το πέρασμα αυτό παραπέμπει στη σχεδιασμένη αλλά επείγουσα αναχώρηση των παρανθρώπων από τον πλανήτη Γη, την κρητιδική περίοδο, λόγω μόλυνσης του περιβάλλοντος, σε έναν άλλο ασφαλέστερο πλανήτη, στο μυθιστόρημά της |Η μηχανή στο υπόγειο|. Ο θάνατος της Κίρας Σίνου αποτελεί απώλεια για την ελληνική παιδική/νεανική λογοτεχνία γενικότερα και για την επιστημονική φαντασία ειδικότερα, ενώ στέρησε από την ίδια τη δυνατότητα να δει δημοσιευμένο το τελευταίο ιστορικό μυθιστόρημά της, ολοκληρωμένο ήδη από το Μάρτιο του 2007.
Το ενδιαφέρον της Κίρας Σίνου (την πορεία της οποίας, από το Ροστόφ της Ρωσίας στην Ελλάδα, όπου και αναδείχτηκε, βρίσκουμε καταγεγραμμένη στο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα |Μορφές τρεμάμενες|), επικεντρώθηκε κυρίως στο ιστορικό μυθιστόρημα/διήγημα, σε κείμενα νεανικής λογοτεχνίας με θέματα παλαιοντολογίας, στο αστυνομικό/περιπετειώδες μυθιστόρημα και στην επιστημονική φαντασία. Στα ιστορικά κείμενά της (|Το πάρτι της Μιράντας, Το ασημένιο μενταγιόν| κ.ά.) είναι χαρακτηριστικό ότι το ιστορικό στοιχείο πλέκεται με τη μυθοπλασία με ένα στέρεο δέσιμο, ώστε να αποτελεί μια ενιαία και αδιάσπαστη ιστορία. Εξαίρεση αποτελεί το |Άννα και Θεοφανώ. Πριγκίπισσες στα ξένα|, στο οποίο η αφήγηση εστιάζεται στα αμιγώς ιστορικά δρώμενα που αφορούν στις δύο πριγκίπισσες του Βυζαντίου.
Ως συγγραφέας ιστορικών λογοτεχνικών κειμένων, η Κίρα Σίνου επιδιώκει να ανασυνθέσει τη φυσιογνωμία συγκεκριμένων ιστορικών περιόδων (Βυζάντιο, προπολεμική και μεταπολεμική Ευρώπη/Ελλάδα), αναπαριστώντας τους τρόπους με τους οποίους η συγκεκριμένη εποχή αντιμετωπίζει τη ζωή. Δέχεται από ποικίλες πηγές (αναγνώσεις, μελέτες, βιωματικές καταστάσεις) ερεθίσματα, τα επεξεργάζεται και τα μετουσιώνει σε μυθοπλασία, εξισορροπώντας ιστορία και μύθο και επιτρέποντας να εντοπιστούν συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα που διείσδυσαν στα λογοτεχνικά κείμενά της κατά την παραγωγή τους. Έτσι, αν και ένα λογοτεχνικό κείμενο δεν θεωρείται θεωρητικό ντοκουμέντο ούτε πηγή πρωτογενούς υλικού μιας εποχής, τα ιστορικά μυθιστορήματά της είναι |φορείς εμφανούς ιστορικότητας|. Η διαχείριση ωστόσο του ιστορικού υλικού δεν πλήττει τη λογοτεχνικότητα και δεν αλλοιώνει ούτε μειώνει τη λογοτεχνική αξία των ιστορικών μυθιστορημάτων της. Κάποτε μάλιστα το ιστορικό στοιχείο συνδυάζεται με το ταξιδιωτικό και το περιπετειώδες, συγκερασμός που αναδεικνύει περισσότερο τη λογοτεχνική αξία παρά τον ιστορικό και ταξιδιωτικό χαρακτήρα του, που αποτελεί περισσότερο το χωροχρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η ιστορία (|Το ασημένιο μενταγιόν|).
Αν στον ελληνικό χώρο η επιστημονική φαντασία περιοριζόταν μόνο σ' αυτό που έχει περάσει στη συνείδηση της πλειονότητας ως το είδος εκείνο της λογοτεχνίας που ασχολείται με ταξίδια στο διάστημα, η Σίνου συνέλαβε τον μελλοντισμό, την προφητικότητα και τον αποστολισμό του είδους σε μια διαφορετική διάσταση. Αποφεύγει έτσι μια κοινότοπη εκδοχή της επιστημονικής φαντασίας, διαστημικού τύπου, και εστιάζει το ενδιαφέρον της σε ιατρικά, βιοϊατρικά, οικοφεμινιστικά και βιοηθικά θέματα, προβληματιζόμενη για τις δυνατότητες της Ιατρικής, την παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση και τα δικαιώματα των ζώων. Το εγχείρημά της θα ξεκινήσει από πολύ νωρίς με το |Μεγάλο πείραμα| (1980) και τη συλλογή |Τα διαμάντια της μαϊμούς| (1983), στο τελευταίο διήγημα της οποίας θα αναφερθεί σε θέματα που άπτονται της κρυονικής και της διασταύρωσης των ειδών και θα προσπαθήσει να δώσει, μέσα από τη λογοτεχνική αφήγηση, απαντήσεις που απασχολούν την επιστήμη. Κάθε παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση σε θέματα γενετικής οδηγεί σε τερατογενέσεις και δεν παρέχει καμιά ασφάλεια για την επιτυχία των στόχων του. Αν στα |Διαμάντια της μαϊμούς| το πρώτο βήμα εστιάστηκε στην ασεξουαλική αναπαραγωγή όντων της παλαιοντολογικής εποχής που, λόγω συνθηκών (κρυονική), "επέζησαν" μέχρι τις μέρες μας λογοτεχνικά, στο |Μεγάλο πείραμα| η εμφύτευση μυελού δελφινιού σε ανθρώπινο οργανισμό αποτελεί ένα τολμηρότερο βήμα στο τομέα της "λογοτεχνικής" γενετικής. Η ιδέα ανάγεται ίσως στο μυθιστόρημα του Πίτερ Ντίκινσον |Εύα|, όπου επιχειρείται μεταμόσχευση νευρικού κυττάρου της μνήμης ενός κοριτσιού, του οποίου το σώμα έχει καταστραφεί σε τροχαίο ατύχημα, στο σώμα ενός θηλυκού χιμπαντζή. Το πλάσμα που δημιουργείται αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην ανθρώπινη και στη ζωική φύση. Αν ωστόσο στην |Εύα| υπερισχύει η ζωική φύση, στο |Μεγάλο πείραμα| τίθενται ηθικά διλήμματα και ζητήματα για τον ίδιο τον επιστήμονα και για το δημιούργημά του. Τελικά, μέχρι ποιο σημείο έχει ηθικά το δικαίωμα να ενεργεί ένας επιστήμονας; Μπορεί να πειραματίζεται ανεξέλεγκτα; Η ηθική του πειράματος και τα δικαιώματα των ζωντανών οργανισμών πόσο μπορούν να επηρεάσουν τον επιστήμονα; Ιδιαίτερα, όταν το πείραμα ξεφεύγει από τον έλεγχό του ή εξελίσσεται αυτόνομα και ενδεχομένως να εγκυμονεί κινδύνους; Πόσο επιτρέπεται να πειραματίζεται το ίδιο το δημιούργημα ενός επιτυχημένου πειράματος, όταν (στη λογοτεχνική μυθοπλασία) αναπτύσσει επικίνδυνη επιστημονική δράση; Πόση εξουσία έχει ο μυθιστορηματικός επιστήμονας, μετά από πρωτοποριακά επιτεύγματα (εμφύτευση κυττάρων μυελού), πάνω στο νέο δημιούργημά του; Και, αν η επιστημονική δράση του προϊόντος του πειράματος συγκρούεται με την ίδια τη φύση, πού φτάνουν τα δικαιώματά του; (Αν η υπέρβασή τους αντιπαραβληθεί με αντίστοιχες οικοφεμινιστικές απόψεις, σε συνδυασμό με την καταχρηστική παρέμβαση του ανθρώπου στα όντα της φύσης, μπορούμε εδώ να κάνουμε λόγο για |επιστημονικής φαντασίας οικοφεμινισμό|;) Πόσο διασφαλίζονται τα δικαιώματα των ζώων |και| στα πειράματα της επιστήμης; Επιτυγχάνεται η βιοσφαιρική ισότητα; Τελικά, η φύση και οι φυσικοί οργανισμοί έχουν εγγενή ή εργαλειακή αξία;
Η θέση της Σίνου αποκαλύπτει μια έμφαση στην ανεξαρτησία κάθε ζωής, η οποία υπάρχει |μέσα σε| ένα κόσμο χωρίς υποβιβασμούς, γι' αυτό και ελάσσονες ήρωες αντιδρούν σε πειράματα του ίδιου του πειραματόζωου στο |Μεγάλο πείραμα|. Η ηθική της φροντίδας όλων των όντων είναι υπόθεση όλων.
Τα παραπάνω ερωτήματα δεν φαίνεται να απαντώνται στο τελευταίο της μυθιστόρημα, |Οι ψαράνθρωποι του μεγάλου πελάγους| (2007), που μοιάζει να "συνεχίζει" το |Μεγάλο πείραμα|. Επειδή, προσθαφαιρώντας όργανα στα όντα, ο βασικός μυθιστορηματικός χαρακτήρας επιδιώκει να μεταβάλει τη φύση τους, ευνοείται, για την ύπαρξη των ψαράνθρωπων, μια ερμηνεία που τους θέλει να αποτελούν πειραματόζωα επιστημόνων στην προσπάθειά τους να σώσουν το ανθρώπινο γένος από έναν επικείμενο αφανισμό, λόγω της τήξης των πάγων. Βρισκόμαστε επομένως αντιμέτωποι με μια μορφή αθανασίας, που δεν οφείλεται στη θεϊκή υπόσταση των ηρώων, αλλά σε ιατρική παρέμβαση που αντικατοπτρίζει τη βούληση του ανθρώπου να παραμείνει αθάνατος.
Στα επιστημονικής φαντασίας κείμενα της Σίνου θίγονται, εμφανέστερα ή κρυπτικότερα, θέματα κλωνοποίησης, δημιουργίας διαγονιδιακών ζώων, διασταυρούμενων ειδών, ασεξουαλικής αναπαραγωγής, γενετικής μηχανικής, τεχνητών οργάνων κ.ά. Η |κρυονική| και η |διαγονιδιακή διασταύρωση|, με |ασεξουαλική αναπαραγωγή, των ειδών| που επισημαίνεται στο διήγημα "Όταν γεννήθηκε το μαμούθ" έχει αποστολικό χαρακτήρα, και ευαγγελίζεται νέες δυνατότητες της ζωής. Η αποτυχία ωστόσο του πειράματος, με τη γέννηση άλλου είδους, θέτει και την ηθική διάσταση του θέματος. Κάθε παρέμβαση στη Φύση έχει και τις επιπτώσεις της. Η συγγραφέας αποδίδει την αποτυχία περισσότερο στη Φύση παρά στην αδυναμία του ανθρώπου, εφόσον, με βάση την |κρυονική|, "όταν ξεπαγώνει ένα παγωμένο κύτταρο, η γενετική κληρονομιά που φέρει μπορεί να χάσει τη δύναμή της". Αν και το κείμενο αναφέρεται στη διασταύρωση ζωικών οργανισμών, εύκολα μπορεί να αναλογιστεί κανείς τι προβλήματα κοινωνικά, ψυχολογικά και ηθικά είναι δυνατό να επιφέρει μια αποτυχία στην αναπαραγωγή και τι κινδύνους μπορεί να εγκυμονήσει για το ανθρώπινο γένος, αν ποτέ επιτευχθεί μια διαγονιδιακή διασταύρωση με τον άνθρωπο. Η κλωνοποίηση ήδη διχάζει την ανθρωπότητα, κάτω από την απειλή μιας κακής χρήσης της, παρά τη συμβολή της στην παραγωγή ανθρώπινων μελών-ανταλλακτικών. Ο πολιτισμός και ο άνθρωπος συγκρούονται με τη φύση, η λογική με το συναίσθημα, η άγνοια με τη γνώση και το θέμα της ηθικής της επιστήμης και του επιστήμονα αλλά και της ηθικής της φροντίδας αναδεικνύονται ουσιαστικά ως τα μείζονα και κεντρικά θέματα των ανησυχιών και των προβληματισμών.
Τα επιστημονικής φαντασίας κείμενα της Σίνου αφενός διαφοροποιούνται από τη στερεοτυπική αντίληψη για την επιστημονική φαντασία και αφετέρου προωθούν διαφορετικές εκφάνσεις της. Έτσι, αν η επιστημονική φαντασία θεωρηθεί ως διαφυγή, η διαφυγή αυτή στα κείμενα της Σίνου λαμβάνει χώρα |μέσα στο χώρο και στο χρόνο| με μοναδικό στόχο τη διαιώνιση της ζωής και τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους, με απόλυτο σεβασμό προς τη φύση των όντων και τον χαρακτήρα της ζωής. Τα κείμενα αυτά αποτελούν έτσι μεταμφιεσμένα δοκίμια κοινωνικού προβληματισμού και καλλιεργούν κοινωνικές και ηθικές αρετές, εγκλείοντας παράλληλα τη συνείδηση μιας παγκόσμιας ταυτότητας μέσα στην εθνική ταυτότητα του καθενός.

Ο Γεώργιος Παπαντωνάκης διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αιγαίου


Διαβάστε μαζί με τα παιδιά σας, βιβλία κλασικά και ευπώλητα




Συντάκτης : Your browser may not support display of this image. Ημ/νία καταχώρησης : 06/12/2007 19:05:18

Της Αλεξάνδρας ΖΕΡΒΟΥ

Η ανάγνωση είναι πράξη μοναχική; Όχι ακριβώς. Μπορεί να γίνει γεφύρι ανάμεσα στις γενιές και τους ανθρώπους, ευκαιρία για συζήτηση, επικοινωνία, αλληλοεμπλουτισμό. Για πολλά χρόνια η γαλλική |Monde| της Παρασκευής διατύπωνε την προτροπή, "Διαβάστε και τα βιβλία των παιδιών σας" ως γενικό τίτλο στη σελίδα με τις κριτικές των βιβλίων για παιδιά και νέους.
Εδώ θα πρότεινα κάτι λίγο διαφορετικό στους γονείς και τους δασκάλους που θα ήθελαν να βοηθήσουν να συγκροτηθεί μια βασική βιβλιοθήκη, σχολική ή οικογενειακή. Ας βρουν χρόνο και διάθεση να χαρούν και οι ίδιοι τα διάβασμα αρχίζοντας από κλασικούς και τελειώνοντας σε βιβλία ευπώλητα που δεν είναι γι' αυτή τους την ιδιότητα λιγότερο σημαντικά. Θα τους έλεγα να διαβάσουν όχι μόνο τα ίδια βιβλία με τα παιδιά τους, αλλά και άλλα που φαίνονται πως μυστικά συνδιαλέγονται με τα παιδικά, αν και απευθύνονται μόνο σε ενήλικες για να τους κάνουν ίσως επαρκέστερους συναναγνώστες και επαρκέστερους συνομιλητές των παιδιών.
Διαλέξτε λοιπόν μια από τις πολλές εικονογραφημένες μεταγραφές της |Βίβλου| για το παιδί σας και -γιατί όχι- την |Παλαιά Διαθήκη| στη μετάφραση των Εβδομήκοντα, αν τα καταφέρνετε με τα αρχαία, ή σε μια νεοελληνική μετάφραση για σας. Μια παιδική, αρκετά προσεκτική διασκευή, αρκετά πιστή στο πρωτότυπο κείμενο είναι αυτή της Ζωής Κανάβα στις εκδόσεις Ακρίτας. Ωστόσο θα σας συνιστούσα θερμότατα το εικονοκείμενο της Τζέιν Ρέυ, |Ο Αδάμ και η Εύα και ο Κήπος της Εδέμ|, σε απόδοση της Αγαθής Δημητρούκα (εκδ. Πατάκη). Το οπισθόφυλλο γράφει ότι είναι και "οικολογική παραλλαγή για παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας", αλλά αυτό ισχύει μόνο για το κείμενο. Τα μικρά παιδιά θα θαμπωθούν ευχάριστα από τις χρυσαφιές πινελιές της εικονογράφησης, ενώ τα μεγαλύτερα και οι ενήλικες θα χαρούν μια ποιητικότατη ιστορία συμφιλίωσης του ανθρώπου με το περιβάλλον και με τον εαυτό του, θα κατανοήσουν τον διαπολιτισμικό χαρακτήρα της βιβλικής ιστορίας, αφού η δημιουργός ζωγραφίζει π.χ. τους αγγέλους έχοντας αφομοιώσει στοιχεία από τα πορτρέτα του Φαγιούμ κι έχοντας μελετήσει τους θησαυρούς του αιγυπτιακού πολιτισμού στο Βρετανικό Μουσείο της πατρίδας της. Οι αναγνώστες θα αισθανθούν τον ευγενικό αισθησιασμό που αναδίνουν οι μορφές των Πρωτοπλάστων. Θα μυηθούν στα παιγνίδια της τέχνης: Θυμηθείτε σας παρακαλώ να παρατηρήσετε τις εικόνες λεπτομερειακά από διαφορετικές οπτικές γωνίες, κρατώντας το βιβλίο όρθιο, ακουμπώντας το μετά στο τραπέζι... Επιμένω λίγο παραπάνω, γιατί δεν είμαι σίγουρη πως το βιβλίο είχε πολύ μεγάλη εκδοτική επιτυχία στην Ελλάδα και φοβάμαι πως οι χάρες του έμειναν κρυφές!
Ας είναι. Θα πρέπει να διαλέξετε και μιαν αφήγηση του ομηρικού μύθου για τα παιδιά και για τον εαυτό σας. Εδώ θ' αρχίσουμε από σας. Σας προτείνω την ευκολοδιάβαστη κελαρυστή μετάφραση της |Οδύσσειας| και της |Ιλιάδας| ενός ανώνυμου δημιουργού του 1932, που δεν είναι απίθανο να ανήκει στον κύκλο του Δημήτρη Γληνού, από τις εκδόσεις Μαΐστρος. Τα δυο βιβλία είναι ιδιαίτερα καλαίσθητα, το κείμενο κατάλληλο και για παιδιά: υπάρχουν φιλόλογοι που δοκίμασαν με επιτυχία στη σχολική τάξη (Α' και Β' Γυμνασίου) αυτές τις σε πεζό λόγο καμωμένες μεταφράσεις, μαζί με τις ποιητικές και δυσκολότερες που έχει εγκρίνει το Υπουργείο Παιδείας (και που δυστυχώς περιέχονται σε αποσπασματική μορφή στα σχολικά εγχειρίδια). Εδώ και πάνω από μισό αιώνα έχει δημιουργηθεί η γοητευτική παιδική μεταγραφή του Μ. Καραγάτση με τίτλο |Ο πόλεμος της Τροίας και οι περιπέτειες του Οδυσσέα|, που ξανακυκλοφόρησε πριν δυο χρόνια από τις εκδόσεις Εστία σε εξαιρετική εικονογράφηση Α. Φασιανού. Για ακόμη μικρότερα παιδιά εξακολουθούν να κυκλοφορούν οι παλαιότερες, ωραιότατες ως προς την εικονογράφησή τους, αποδόσεις της |Ιλιάδας και της |Οδύσσειας| από τη Σοφία Ζαραμπούκα. Οι εικόνες τους αφομοιώνουν με ευφάνταστο τρόπο τα μαθήματα του Θεόφιλου, του Παναγή Ζωγράφου, του Τσαρούχη... Ευκαιρία να ξεφυλλίσετε ίσως κι εσείς κάποιες εικονογραφημένες εκδόσεις αφιερωμένες σ' αυτούς, για να διαπιστώσετε τη σχέση του παιδικού βιβλίου με τον πολιτισμό των ενηλίκων.
Στο ίδιο πλαίσιο και για παιδιά προσχολικής ηλικίας προμηθευτείτε τις κωμωδίες του Αριστοφάνη στην εικονοδιασκευή της Σοφίας Ζαραμπούκα, που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Κέδρος. Όπως είναι γνωστό, οι θεατρικές παραστάσεις του Κουν παρουσιάζονται μετουσιωμένες στην εικονογράφηση της Ζαραμπούκα: έτσι το βιβλίο τα |Πουλιά| αφομοιώνει την παράσταση των |Ορνίθων| του 1959. Εσείς οι μεγάλοι να βρείτε λοιπόν τους |Όρνιθες| στη μετάφραση του Ρώτα, του Βάρναλη, ή του Σταύρου. Μπορείτε να αναζητήσετε ακόμη κάποια μελέτη για το θέατρο του Κουν, όπως του Μάικλ Μαγιάρ, |Ο Κάρολος Κουν και το θέατρο Τέχνης|, εκδ. ΕΛΙΑ και να κάνετε μόνοι σας τη σύγκριση ανάμεσα στις φωτογραφίες από τις παραστάσεις και τις εικόνες της Ζαραμπούκα.
Χρειάζεστε και μια μυθολογία για παιδιά. Μια αρκετά καλαίσθητη και προσεκτικά γραμμένη είναι αυτή της Ελένης Χωρεάνθη (εκδ. Ζαχαρόπουλος). Συνιστώ επίσης θερμά τα λίγο δασκαλίστικα, αλλά με σύγχρονη φεμινιστική και ανθρωπολογική ματιά γραμμένα βιβλία της Μαρί Γκουντό, |Η Ελένη της Τροίας| και |Η Μήδεια από την Κολχίδα| (εκδ. Κέδρος). Από τις εκδόσεις Πατάκη πρόκειται σύντομα να κυκλοφορήσει επίσης |Η προφητεία της Κασσάνδρας| της Λίτσας Ψαραύτη. Εσείς ως επαρκείς συναναγνώστες-συνομιλητές μπορείτε να ψάξετε για τα μυθιστορήματα |Μήδεια| και |Κασσάνδρα| της Κρίστα Βολφ, όπου με λογοτεχνική δύναμη έχει ήδη παλαιότερα καταγραφεί η ανθρωπολογική και φεμινιστική ματιά. Δυστυχώς θα πρέπει μάλλον να τα αναζητήσετε σε δανειστική βιβλιοθήκη.
Για παιδιά του Δημοτικού αναζητείστε την παλαιότερη τριλογία |Δαίδαλος-Ίκαρος-Θησέας| του Μ. Λουντέμη (εκδ. Κέδρος) όπου οι μορφές των ηρώων παρουσιάζονται σχετικά εξιδανικευμένες, ως φωτεινά πρότυπα αγωνιστών σύμφωνα με την τότε αντίληψη της Αριστεράς κι αυτό δεν είναι καθόλου κακό για παιδικό βιβλίο, το αντίθετο μάλιστα. Στο ίδιο πλαίσιο διαβάστε και πάλι το ήδη κλασικό και πολυδιαβασμένο |Καπλάνι της Βιτρίνας| της Άλκης Ζέη και μαζί με τα παιδιά σας προσέξτε την "επικαιρική" χρήση των εγκείμενων μύθων της αρχαιότητας, όπως τους αφηγείται ο σοφός παππούς.
Ζούμε σε μια εποχή που την ιστορική μνήμη, ας πούμε αυτήν του Β' παγκόσμιου πολέμου, σπάνια τη διασώζουν πια με τις αφηγήσεις τους οι παππούδες και οι γιαγιάδες. Ευτυχώς που υπάρχει επίσης το ήδη κλασικό μυθιστόρημα |Ο μεγάλος Περίπατος του Πέτρου| της Α. Ζέη (Κέδρος), αλλά και άλλα πολλά και ωραία βιβλία, όπως η συγκινητική περιγραφή των παιδικών αναμνήσεων από την Κατοχή από τη Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου με τίτλο |Ο καιρός της σοκολάτας| (Πατάκης). Σας συνιστώ επίσης θερμά το σύγχρονο και ήδη πολυδιαβασμένο βιβλίο του Τζον Μπόιν, |Το αγόρι με τη ριγέ πιτζάμα| (Κέδρος), ένα κείμενο τρυφερό και τραγικό, όπου η φρίκη καταγράφεται μέσα από τα αθώα μάτια του μικρού γιου του διοικητή του Άουσβιτς. Στα σύγχρονα μυθιστορήματα για το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το ενδιαφέρον εστιάζεται στην πλευρά των θυτών, όχι πια των θυμάτων. Εσείς οι μεγάλοι θα μπορούσατε να διαβάσετε το βιβλίο |Ευμενίδες| του Τζ. Λίτελ (Λιβάνης) ή |Το κάστρο στο δάσος| του Ν. Μέιλερ (Καστανιώτης). Είναι αλήθεια επίσης ότι στο βιβλίο του Μπόιν η διαχείριση του ιστορικού υλικού γίνεται με πολύ μεγάλη ελευθερία. Για μια ακριβέστερη αναφορά στην παιδική ηλικία ενός γερμανόπουλου την εποχή του ναζισμού, οι μεγάλοι ας διαβάσουν Κρίστα Βολφ και Γκύντερ Γκρας, τα μυθιστορήματα |Ένα πρότυπο παιδικής ηλικίας| (University Press) και |Ξεφλουδίζοντας το Κρεμμύδι| (Οδυσσέας).
Υπάρχει βέβαια μακρά λογοτεχνική παράδοση και στην αλληγορική διαχείριση του ιστορικού υλικού: θυμηθείτε την |Πανούκλα| του Α. Καμύ. Τέτοιο βιβλίο θα μπορούσε να θεωρηθεί |Η τελευταία μαύρη γάτα| του Ε. Τριβιζά που θα τη διαβάσετε μαζί με τα (μεγαλύτερα) παιδιά. Υπάρχουν ακόμα και φιλοσοφικά δοκίμια μεταμφιεσμένα σε εικονογραφημένα αλληγορικά "παιδικά" παραμύθια, όπως το |Ένα μικρό κουτάκι ξύλινο| του Θ. Χατζόπουλου σε εικονογράφηση Μ. Μανουσάκη (Μεταίχμιο) και |Ο κήπος με τα γκρι| της Θ. Καλογιάννη (Εστία).
Στις μέρες μας κυκλοφορούν διεθνώς και αυτά τα βιβλία που ανήκουν στον λεγόμενο "σύγχρονο Διαφωτισμό για παιδιά" και αναφέρονται σε κοινωνικά θέματα. Εισηγητή του είδους θα θεωρούσα τον σημαντικό Γερμανό αντιναζιστή Ε. Κέστνερ (1899-1974) που τα βιβλία του εξακολουθούν να κυκλοφορούν και στα ελληνικά. Προσέξτε λιγάκι, γιατί μερικές φορές στο είδος αυτό η νεωτερικότητα της θεματικής είναι πιο λαμπερή από τη λογοτεχνικότητα της γραφής. Σχετικά με θέματα ρατσισμού, και όχι μόνο, διαλέξτε το γοητευτικό βιβλίο |Ο ψεύτης παππούς| της Α. Ζέη (Κέδρος). Κι αν θέλετε ειδικά εσείς οι μεγάλοι να δείτε πώς ανάλογα προβλήματα οικογενειακών σχέσεων, ταξικής και άλλης διαφοράς κ.λπ. τα πραγματεύεται μια σύγχρονη σημαντική συγγραφέας διαβάστε τις |Γιαγιάδες|, το βιβλίο με τις ευκολοδιάβαστες νουβέλες της Ντόρις Λέσινγκ.
Γενικά, όταν διαλέγετε βιβλία για παιδιά, θα πρέπει να ψάξετε λίγο παραπάνω, να μην αρκείστε σε ό,τι προβάλλεται περισσότερο. Αλλά ακόμα και αν τελικά βγείτε από το βιβλιοπωλείο κρατώντας τον τελευταίο τόμο του |Χάρυ Πότερ|, μη σας διαφύγει ούτε ότι το motto της πρώτης σελίδας είναι απόσπασμα από τις |Χοηφόρους| του Αισχύλου ούτε ότι ο αριστερός διανοούμενος J. C. Milner προέβαλε πρόσφατα στη |Liberation| τον πολιτικό-προδευτικό χαρακτήρα αυτού του κατεξοχήν ευπώλητου της εποχής μας. Είναι γνωστό ότι και τα καλά ευπώλητα βιβλία "πατούν γερά στους ώμους των κλασσικών" κι ότι αντέχουν σε διαφορετικής αφετηρίας αναγνώσεις και συναναγνώσεις παιδιών κι ενηλίκων.

Η Αλεξάνδρα Ζερβού διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Κρήτης



Σοφία Φίλντιση και Όμηρος Πέλλας




Συντάκτης : Your browser may not support display of this image. Ημ/νία καταχώρησης : 06/12/2007 20:02:01

Του Μιχάλη ΣΤΑΦΥΛΑ

Το κλίμα μέσα στο οποίο κινείται ο κάθε συγγραφέας είναι προσωπικό δεδομένο. Η σύνθεσή του εξαρτάται από τα βιώματα, τις εμπειρίες, τον βαθμό των συναισθημάτων και - προπαντός- από τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύει τα κοινωνικά φαινόμενα. Αυτό το κλίμα -ή αν προτιμάτε το ύφος- ούτε διδάσκεται, ούτε αντιγράφεται. Η τυχόν μίμηση γίνεται εμφανής και υποβιβάζει το έργο αυτού που θα το επιχειρήσει. Συμβαίνει, φυσικά, να υπάρχουν "συγγένειες" διαμορφωμένες κάτω από τις ίδιες συνθήκες ζωής, αλλά η καθεμιά από αυτές έχει τη δική της επιφάνεια. Και το δικό της βεληνεκές.
Έτσι -για παράδειγμα- ας δούμε δυο από τους σημαντικούς μας δημιουργούς. Τη Σοφία Ι. Φίλντιση και τον Όμηρο Πέλλα (δυστυχώς ο Πέλλας πέθανε στα 41 του χρόνια, το 1962). Και οι δυο παιδιά της επαρχίας, χωρίς τις προκατασκευασμένες προβολές, πήραν τη θέση τους στη Νεοελληνική Λογοτεχνία μονάχα με το έργο τους. Ως προς τη θεματογραφία, η Φίλντιση μιλάει για τους αγώνες των ανθρώπων στην καθημερινή τους ζωή, ενώ ο Πέλλας, εκτός από αυτούς, προχωράει και στους αγώνες τους ενάντια στη σκλαβιά, καταγγέλλοντας την αποκτήνωση των δυνατών και προβάλλοντας τα μαρτύρια των περιστασιακά αδυνάτων. Και επισημαίνει σε όλο του το έργο πως αυτοί οι αδύνατοι μπορεί κάποτε να γίνουν δυνατοί και επικίνδυνοι για τους δυνάστες - όπως έγινε με την Εθνική μας Αντίσταση.
Και οι δυο δημιουργοί -καθένας με τον τρόπο του- συνδέουν τον αγώνα με την αγωνία, αλλά σε διαφορετικά μεγέθη. Η Αντίσταση -σαν γενικότερη έννοια- έχει πολλές διαστάσεις. Μπορείς να αντισταθείς στον ξένο δυνάστη ή στον εγχώριο, με κείμενα, με την συμπεριφορά ή με τη συμμετοχή στις ποικίλες κοινωνικές φάσεις. Αυτό βλέπουμε στα κείμενα (και στη ζωή) της Φίλντιση σε αντιπαραβολή με τα κείμενα του Πέλλα. Ο Πέλλας, με το μοναδικό τυπωμένο -όσο ζούσε- βιβλίο του, το |Στάλαγκ VI C|, εξιστορεί τα βασανιστήρια στο γερμανικό στρατόπεδο και φυσικό είναι να υπάρχει εκείνη η ψυχική καταγγελτική ένταση (όπως και στα |Διηγήματα|), ενώ η Φίλντιση μας δίνει την ευκαιρία να σκεφτούμε (τουλάχιστον στα πολλά της βιβλία για παιδιά και νέους) τις δυσκολίες αλλά και να χαρούμε τις ομορφιές τής ζωής: τρυφερότητα, αγάπη, αλληλεγγύη, ανθρωπιά. Ο Πέλλας δεν χάρηκε αυτήν την "τρυφερότητα". Από τα γερμανικά στρατόπεδα, μεταπελευθερωτικά, στα ελληνικά, γιατί πήρε μέρος στην Αντίσταση. Πώς μπορούσε να γράψει ένα κείμενο χωρίς να 'χει σαν υπόστρωμα τον εθνικοκοινωνικό προβληματισμό; Αλλά και από τη Φίλντιση αναδύεται ένας προβληματισμός, αν και διαφορετικός από αυτόν του Πέλλα. Όχι πως η Φίλντιση δεν γεύτηκε τα "αγαθά" ενός δοσιλογικού κράτους, αλλά με διαφορετικά εκείνη μέτρα.
Αυτό που φέρνει ακόμα πιο κοντά τούς δύο συγγραφείς είναι η πρόθεση της Διδαχής. Όχι βέβαια η επίσημα κατευθυνόμενη, αλλά εκείνη που σταλάζει ανθρωπιά στις ψυχές των μικρών ή μεγάλων. Ο Πέλλας "διδάσκει" τους ανθρώπους τής συγκροτημένης κοινωνίας, ενώ η Φίλντιση προετοιμάζει τους νέους για να συγκροτήσουν μια καλλίτερη κοινωνία, χωρίς τις σημερινές νεφώσεις.
Γι' αυτό πιστεύω πως η δίδυμη παρουσίαση αυτών των δύο δημιουργών έχει ουσιαστική βάση. Και οι δυο έχουν παράλληλους οραματισμούς και την προσδοκία πως μέσα από το αλλοπρόσαλλο χτες (και το σήμερα χωρίς αμφιβολία) το αύριο θα 'ναι καλλίτερο. Για την οικοδόμηση αυτού του Αύριο έβαλαν με τα έργα τους ένα λιθαράκι. Κι αυτό, βέβαια, δεν είναι λίγο.

* Η συνολική θεώρηση του παρόντος κειμένου αφορά στα ακόλουθα βιβλία: Όμηρος Πέλλας, |Στάλαγκ VI C Ημερολόγιο της ομηρίας|, Νεφέλη, 1990 και |Διηγήματα|, Στιγμή, 1986/ Σοφία Ι. Φίλντιση, |Ασήμαντα|, Πατάκης, 2002, |Τα παιδιά της γης|, Πατάκης, 2004, |Σημαντικά|, Πατάκης, 2002, |Η καρδούλα|, Πατάκης, 2004. Συναφή ως προς τη θεματολογία είναι και τα βιβλία της Σοφίας Φίλντιση: |Το Ρηνάκι και άλλα διηγήματα|, Καστανιώτης, 1987, |Το τραγούδι του πατέρα μου|, Σύγχρονη Εποχή, 1986, |Οι κουβαρίστρες|, Σύγχρονη Εποχή, 1985, |Θαλασσινά παιδικά διηγήματα|, Μνήμη, 1978. Κάποια, μάλιστα, από αυτά τα τελευταία στέκονται ακόμα πιο φανερά στο μεταίχμιο μεταξύ της ενήλικης (ως προς τον αποδέκτη) και της παιδικής ή νεανικής λογοτεχνίας - κάτι που αποτελεί ιδιαίτερο γνώρισμα και ορισμένων από τα |Διηγήματα| του Όμηρου Πέλλα. Οι δύο συγγραφείς πλησιάζουν ίσως ακόμα περισσότερο μέσα από |Τα ψυχούδια|, την προσφάτως επανεκδοθείσα (Ταξιδευτής, 2007) συλλογή της Σοφίας Φίλντιση.

Ο Μιχάλης Σταφυλάς είναι συγγραφέας και διευθυντής του περιοδικού |Πνευματική Ζωή|

Λογοτεχνικοί ήρωες παιδικών βιβλίων σε σειρές




Συντάκτης : Your browser may not support display of this image. Ημ/νία καταχώρησης : 06/12/2007 19:06:12

Της Μένης ΚΑΝΑΤΣΟΥΛΗ

Έχουμε, από τα παιδικά μας χρόνια, μνήμες και αναμνήσεις λογοτεχνικών ηρώων που τους είδαμε να έρχονται και να επανέρχονται σε σειρές: ήρωες και ηρωίδες σε τριλογίες, τετραλογίες ή σε περισσότερους τόμους (όπως η προσφιλής στα κορίτσια Πολυάννα, που οι ιστορίες της έφτασαν συνολικά τις 12). Tους γνωρίσαμε με συγκίνηση σαν παιδιά συνομήλικά μας, μολονότι τους περισσότερους τους είδαμε να μεγαλώνουν και να ενηλικιώνονται πολύ πιο γρήγορα από μας.
Από την Πολυάννα της Έλινορ Πόρτερ και τους Χακ Φινν και Τομ Σόγερ του Μαρκ Τουαίν, μέχρι τον πολύ πιο διάσημο, σύγχρονό μας Χάρυ Πότερ, μας χάρισαν μια αίσθηση οικειότητας, μια αίσθηση αναγνωστικής ασφάλειας ότι ο φίλος μας, ο αγαπημένος μας λογοτεχνικός ήρωας, ενώ προβαίνει με κάθε καινούργιο βιβλίο του σε συμπεριφορές και περιπέτειες λίγο-πολύ γνωστές, ταυτόχρονα όμως μπορεί ενίοτε να μας ξαφνιάζει με τις μεταβολές του. Αυτό συμβαίνει είτε γιατί αλλάζει το πλαίσιο στο οποίο εκτυλίσσεται η λογοτεχνική πλοκή είτε γιατί ο ίδιος μεγαλώνει και ωριμάζει^1^.
Οι λογοτεχνικοί ήρωες που εμφανίζονται σε περισσότερα από ένα βιβλία μπορεί άλλοτε να κρατούν σε όλα ρόλο πρωταγωνιστικό και άλλοτε σε ένα μόνο από αυτά και στα άλλα να επανέρχονται απλώς σε ρόλο δευτερεύοντα, όπως συμβαίνει στα μυθιστορήματα της Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου. Το σίγουρο είναι ότι με την παρουσία τους, πρωταγωνιστική ή δευτερεύουσα, χαρίζουν στον αναγνώστη τη ζεστασιά του γνωστού, χωρίς όμως να διαθέτουν την ακινησία και το αμετάβλητο που πολύ συχνά χαρακτηρίζει τους άλλους προσφιλείς μας ήρωες, από τα κόμικς. Η ηλικιακή ωρίμανση των λογοτεχνικών ηρώων συνοδεύεται συνήθως από την ψυχική και συναισθηματική εξέλιξή τους, ενώ στα πιο σύγχρονα παιδικά μυθιστορήματα συνδυάζεται και με την εξέλιξη και προώθηση πιο προχωρημένων αφηγηματικών σχημάτων.
Ψάχνοντας στην ελληνική παιδική λογοτεχνία τους "δικούς μας" ήρωες (από τους οποίους ίσως οι πιο αγαπητοί και οικείοι παλαιότεροι να είναι ο Τρελαντώνης και τα αδέλφια του, αν και δεν μπήκαν ποτέ σε "σειρά") διάλεξα, από τα νεότερα βιβλία, έναν κοριτσίστικο και έναν αγορίστικο χαρακτήρα: την Άννα, από την τετραλογία της Βούλας Μάστορη και τον Άκη, από τα δύο μυθιστορήματα του Κυριάκου Ντελόπουλου. Η πρώτη ανάγεται ίσως στο πιο αντιπροσωπευτικό σύμβολο γυναικείας εξέλιξης και ωρίμασης της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας και ο δεύτερος σε έναν από τους πιο χιουμοριστικούς τύπους που φέρει και αυτός, κατά κάποιον τρόπο, την ταυτότητα του φύλου του.
Το βιβλίο τής Μάστορη |Τ' αυγουστιάτικο φεγγάρι| (Πατάκης, 1994) κάνει την πρώτη επαφή τού αναγνώστη με την Άννα, που διέρχεται την παιδική της ηλικία, ενώ με το |Στο γυμνάσιο| (Πατάκης, 1991) η Άννα έχει εγκαταλείψει πια την παιδικότητα και περνά στην εφηβεία. Με το |Ένα ένα τέσσερα| (Πατάκης, 1993), ζει τη φοιτητική ζωή και μπλέκεται στον έρωτα και στην επαναστατική δράση της εποχής του 114, ενώ με το |Κάτω από την καρδιά της|, Πατάκης, 1995) βιώνει με τον δικό της ανεξάρτητο τρόπο τη συζυγική της ζωή και κυρίως την περίοδο της εγκυμοσύνης της.
Η Άννα, σε κάθε ένα από τα 4 βιβλία μάς αποκαλύπτει μια καινούργια εξελικτική της φάση, παρόλο που ο πυρήνας τής ιδιοσυστασίας της, που συνίσταται στην τάση της για ανεξαρτησία και γυναικείο δυναμισμό, παραμένει ο ίδιος. Έτσι, κατά την παιδική της ηλικία, η Άννα τολμά να είναι ένα αγοροκόριτσο που μπλέκεται στα παιχνίδια των αγοριών. Στην εφηβεία της -ίσως το |Στο γυμνάσιο| να είναι το πιο προχωρημένο μυθιστόρημα της Μάστορη ως προς τη διείσδυσή του στις έμφυλες διαφορές- η Άννα βιώνει και τις σωματικές αλλαγές τής γυναίκας και αποκαλύπτει αυτή την αναζήτηση ταυτότητας που συνδέεται με το φύλο και που στην εφηβεία συχνά είναι ακόμη και διφορούμενη. Η επαναστατικότητα της Άννας κατά τη φοιτητική της ζωή γίνεται πια πιο συλλογική και ομαδική, καθώς τη μοιράζεται με άλλους και κυρίως με τον νεαρό φοιτητή που θα της εμπνεύσει τον έρωτα. Τέλος, ως μελλοντική μητέρα, δεν θα χάσει τον αυθορμητισμό της και τη δυναμική της, μόνο που τώρα γίνεται περισσότερο συγκρατημένη και προσεκτική, μιας και θέλει να διαφυλάξει τα αγαπημένα άτομα της οικογένειάς της.
Ο Άκης του πρώτου βιβλίου (|Ο Άκης και οι άλλοι|, Γνώση, 1983) δεν φαίνεται να έχει μεγάλες ηλικιακές διαφορές, κατά συνέπεια ούτε σωματικής ή ψυχοσυναισθηματικής φύσης, με τον Άκη του δεύτερου βιβλίου (|Ο Άκης στα όπλα|, Καστανιώτης, 2002). Έχει αλλάξει βέβαια το πλαίσιο της ιστορίας, μιας και στο δεύτερο βιβλίο ο Άκης και η οικογένειά του ζουν στην επαρχία τις δύσκολες μέρες του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου. Όμως ο ήρωάς μας εξακολουθεί να κάνει με την ίδια παιδικότητα τις παρατηρήσεις του και να ρωτά με αφέλεια και απορία προκαλώντας έτσι το γέλιο στον αναγνώστη. Ο Άκης, ως καλό παιδί αστικής οικογένειας, αποτελεί πρότυπο ευπείθειας και ευγένειας. Η ταυτότητα του φύλου του, τουλάχιστον η παραδοσιακή, επικαλύπτεται από την παιδεία του, κάτι που ισχύει ακόμη και στο δεύτερο βιβλίο, όπου οι (κρυφές) πολεμικές ιαχές μεγάλων και μικρών αφήνουν περισσότερα περιθώρια επίδειξης αρρενωπότητας.
Νομίζω ότι οι δημιουργοί των δύο αυτών χαρακτηριστικών ηρώων διαφοροποιούνται κάθετα ως προς την αντίληψή τους για τους ήρωες σε σειρές. Για την Μάστορη, η γυναικεία προσωπικότητα της ηρωίδας της και το πώς αυτή φωτίζεται και μεταβάλλεται σύμφωνα με τις ηλικιακές της φάσεις είναι το κύριο ζητούμενο. Η αλλαγή είναι το συστατικό τής ρεαλιστικής εξέλιξης ενός μυθιστορηματικού ήρωα, αλλά που σίγουρα δείχνει τη φθορά του και το πεπερασμένο του μέσα στον χρόνο, ακόμη και στον μυθοπλαστικό χρόνο. Αντίθετα, ο Ντελόπουλος σαν να ακινητοποιεί τον ήρωά του στον χρόνο, σαν να θέλει να τον κρατήσει στην αθωότητα του μικρού αγοριού που με τίποτε δεν αλλάζει. Ίσως γιατί είναι πιο νωπή σ' αυτόν η εικόνα του αναλλοίωτου ήρωα κατά το πρότυπο του Γιάννη Θαλάσση, ίσως γιατί το αγόρι που δεν μεγαλώνει διασφαλίζει περισσότερο την ουτοπία μιας ανέμελης παιδικής ηλικίας, ίσως -μήπως αυτό είναι το πιθανότερο;- γιατί οι αναγνώστες του δεν έχουν χορτάσει ακόμη να διασκεδάζουν με τον Άκη του.
Για έναν συγγραφέα που σέβεται τις θεματικές επιλογές του, είναι επόμενο να αναμένουμε να τις διοχετεύει και στις αφηγηματικές επιλογές. Ο τρόπος με τον οποίο στήνεται αφηγηματικά ο Άκης ουσιαστικά είναι ο ίδιος και στα δύο βιβλία. Το χιουμοριστικό ύφος προκύπτει από τον πρωτοπρόσωπο λόγο του μικρού Άκη που με αφέλεια, χωρίς υποκριτική λογοκρισία των λόγων του και των λόγων των ενηλίκων, αποκαλύπτει προθέσεις και ανομολόγητες αδυναμίες και μικροκακίες. Όμως από το ένα βιβλίο στο άλλο παρατηρείται μια ανεπαίσθητη διαφορά που δείχνει τον επιδέξιο συγγραφικό χειρισμό στην απεικόνιση της αλλαγής. Ο Άκης τού πρώτου βιβλίου ομιλεί με έναν λόγο πολύ πιο εμφανώς παιδικό από τον Άκη του δεύτερου. Μιλά μονορούφι, χωρίς τελεία, σε σύνταξη παρατακτική, επαναλαμβάνοντας κατά λέξη τα λόγια των άλλων ακόμη και όταν δεν τα καταλαβαίνει. Στο δεύτερο βιβλίο ο λόγος του γίνεται πιο σύνθετος και καθ' υπόταξη, ενώ μέσα από τη σάτιρά του βγαίνει κάπου-κάπου μια πιο πικρή γεύση.
Οι αφηγηματικές αλλαγές που συνοδεύουν την εξέλιξη της Άννας και στα τέσσερα βιβλία είναι πολύ πιο θεαματικές, υπογραμμίζοντας αυτό που προκύπτει από τις πλοκές των 4 βιβλίων. Την Άννα στο |Αυγουστιάτικο φεγγάρι| την προβάλλει σε τρίτο πρόσωπο ένας αφηγητής που εστιάζει σε αυτήν. Στο δεύτερο βιβλίο, |Στο γυμνάσιο|, ακολουθείται διπλό αφηγηματικό στήσιμο. Η Άννα ομιλεί σε πρώτο πρόσωπο και σε τόνο πιο προσωπικό μέσα από τις σελίδες του ημερολογίου της και ταυτόχρονα ένας τριτοπρόσωπος αφηγητής, πιο αποστασιοποιημένος, αφηγείται τα γεγονότα. Και στο τρίτο βιβλίο ακολουθείται η τριτοπρόσωπη αφήγηση, ενώ στο |Κάτω από την καρδιά της| υιοθετείται ένα πρωτότυπο αφηγηματικό τέχνασμα: μέσα από τον λόγο που εκφέρει το κυοφορούμενο παιδί της, διαμεσολαβείται ο λόγος της Άννας, υπονοώντας ίσως έτσι την προτεραιότητα που δίνει πια στον μητρικό της ρόλο.
Οι λογοτεχνικοί ήρωες σε σειρές γίνονται αγαπημένοι γνώριμοι των παιδικών μας χρόνων και φίλοι. Πίσω τους όμως έρχεται, αναπόφευκτα, ο τρόπος που ο ενήλικος οραματίζεται την παιδική (του) ηλικία. Ο τρόπος αυτός άλλοτε είναι μια προσπάθεια να συγκρατηθεί κάτι από αυτήν στην ενήλικη ζωή μας και άλλοτε -ίσως αυτός να είναι ο πιο κοντινός στο παιδί- να δειχθεί το αέναον της αλλαγής τής ανθρώπινης ζωής. Έτσι ή αλλιώς, ευτυχώς εξακολουθούν να μας συντροφεύουν.
1. Οι ήρωες σε σειρές συχνά βγαίνουν μέσα από ζωές πάθους των δημιουργών τους, όπως συνέβηκε με τον |Μικρό Νικόλα| των Σανπέ και Γκοσινί που προέκυψε μέσα από τη μεγάλη φιλία των δύο αντρών και το πώς διηγούνταν και ανέπλαθαν μεταξύ τους την παιδική τους ηλικία (Ρ. Γκοσινί - Ζ. Ζ. Σανπέ: |Ο μικρός Νικόλας σε νέες περιπέτειες|, μετάφραση Μ. Καρακώστα, Σύγχρονοι ορίζοντες, Θεσσαλονίκη 2005, σσ. 9-11). Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε, από την άλλη, ότι η παραγωγή των λογοτεχνικών ηρώων σε σειρές συχνά εξυπηρετεί πρώτα απ' όλα άλλους σκοπούς: η δημοτικότητα του ήρωα οδηγεί σε εκδοτική εκμετάλλευσή του και μπορεί να παρατηρηθεί το φαινόμενο, με τον θάνατο του αρχικού εμπνευστή, να επιδίδονται οι εκδότες σε ανεξέλεγκτες συνέχειες, όπως συνέβη με την Πολυάννα (A. Mills: "Polyanna and the Not So Glad Game", |Children's Literature| 27 (1999): 87-104.

H Μένη Κανατσούλη διδάσκει στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του ΑΠΘ



Παιδική λογοτεχνία από τον Νίκο Κάσδαγλη




Συντάκτης : Your browser may not support display of this image. Ημ/νία καταχώρησης : 06/12/2007 19:06:47

Της Ελπινίκης ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗ-ΣΟΥΡΗ

Πριν δέκα χρόνια ο Νίκος Κάσδαγλης μάς αποκάλυψε μια άγνωστη πτυχή της δραστηριότητάς του~ τα παιδικά διηγήματα^1^ που είχε δημοσιεύσει το διάστημα 1953-1957 στα περιοδικά |Ο Πρόσκοπος, Η Οδηγός| και στην εφημερίδα |Ο Φάρος της Δωδεκανήσου|. Σε τρία από αυτά πρωταγωνιστούν αγόρια, παιδιά της φύσης, του παιγνιδιού και της παράτολμης φυγής!
Το διήγημα που θα μας απασχολήσει εδώ ονομάζεται "Οι κουρσάροι", και το ενδιαφέρον του έγκειται στον τρόπο με τον οποίο η λογοτεχνία που διαβάζει ο ήρωας εισχωρεί στην πλοκή και παρατείνει την περιπέτεια, δίνοντάς της, όμως, κωμικοτραγική κορύφωση. Ο Κωστής, παιδί αστικής οικογένειας, δοκιμάζει κρυφά το φρεσκοψημένο γλυκό βύσσινο και στη συνέχεια εξαφανίζει το βάζο~ και επειδή δεν έχει το σθένος να αντιμετωπίσει τις απειλητικές φωνές της μαγείρισσας, κατεβαίνει στο λιμάνι, βρίσκει μια βάρκα και βάζει πλώρη για την Αίγυπτο. Τη νύχτα τον πετυχαίνει η ανεμοθύελλα και η τύχη του θα ήταν άσχημη, αν δεν τον περιμάζευε στο καϊκι του ο καπετάν Ρούφουλας.
Η χάρη του διηγήματος εκπορεύεται από την οργάνωση της ιστορίας και την ελαφρά ειρωνεία με την οποία αντιδρά ο αφηγητής, όταν αναλογίζεται την περιπέτεια του Κωστή και μας την αφηγείται, άλλοτε μπαίνοντας στη σκέψη του παιδιού κι άλλοτε κρατώντας τις αποστάσεις του. Οι πράξεις του μικρού προκαλούν δυο ανθρώπους με κοινά χαρακτηριστικά τη βιοπάλη και την αγριάδα, την κυρά Ρήνη και τον καπετάν Ρούφουλα, να συνδεθούν με τη ζωή του. Η κυρά Ρήνη "φρουρός" της οικογενειακής "βιτρίνας", γίνεται ο ηθικός αυτουργός της "αυτοεξορίας" του, όταν διαπιστώνει την |υφαρπαγή του μαγικού μέσου| της ακτινοβολίας της, του βάζου με το γλυκό το βύσσινο! Η τελευταία της φράση, μάλιστα, εκτοξεύεται σαν απειλητική τιμωρία, που πραγματοποιείται τελικά: -|Εγώ ξεροψήνουμαι στη φωτιά, με την κουτάλα στα χέρια, για να βγάλω το σπίτι ασπροπρόσωπο, κι ο προκομμένος να μου παίρνει το βάζο! Να μην τον ξαναδώ στα μάτια μου! Να βρει καράβι να φύγει|!^2^
Ο καπετάνιος, αντίθετα, άνθρωπος καλοσυνάτος, σώζει δυο φορές τον μικρό και τον παραδίδει στον πατέρα του. Ο Κωστής, όμως, τον καταδίδει στον λιμενικό, ως πειρατή. Βέβαια, ο Ρούφουλας διασκεδάζει με τις αφελείς παιδικές υποψίες, που οφείλονται κατά τη γνώμη του στις κατεργαριές του βοηθού του Γιάγκου, και αυτοσαρκάζεται: -|Να με πούνε και κουρσάρο στα γεράματα, με τη χαζοκουβέντα σου|;^3^
Δικαιολογείται, άραγε, η καχυποψία του Κωστή; Οφείλεται μόνο στο "ψήσιμο" του Γιάγκου ή και στα λογοτεχνικά έργα που έχει διαβάσει το "πολιτισμένο" παιδί; Μήπως τότε τα πειράγματα του παιδιού της θάλασσας διαλέγονται "περιπαιχτικά" σαν |διακειμενικές| ατάκες με όσες "φωνές"^4^ ακούει μέσα του ο Κωστής να διηγούνται τα αδιέξοδά τους στα εξωτικά νησιά και στις θάλασσες; Αφηγητής και αναγνώστης απολαμβάνουν την ειρωνεία που πηγάζει από την επιρροή που ασκούν, ρητά ή υπαινικτικά, στο αγόρι ενήλικοι ήρωες επεισοδίων της |Οδύσσειας| ή πασίγνωστων έργων της παιδικής λογοτεχνίας, όπως τα |Ταξίδια του Σεβάχ θαλασσινού, Ο Ροβινσών Κρούσος| του Defoe και |Οι κουρσάροι του Αιγαίου| του Verne. Η επιρροή, μάλιστα, γίνεται εντονότερη, όταν οι γενικές νύξεις παραχωρούν τη θέση τους στο συγκεκριμένο έργο του Ιουλίου Βερν~ ο Κωστής ταυτίζει την κατάστασή του με αντίστοιχες σκηνές που διαδραματίζονται στα σκάφη των πειρατών^5^ και εγκλωβίζεται!
Ο ήρωάς μας πιστεύει ότι οι πρωταγωνιστές των λογοτεχνικών έργων υπήρξαν, και ότι τα αγαθά τους, οι κακοτυχίες τους ή η ευτυχία τους ήταν πραγματικές καταστάσεις που ενδέχεται να τις ζήσει ο ίδιος~ έτσι, όταν παίρνει τη βάρκα του κυρ Κωνσταντή, αισθάνεται μεν ενοχές, αλλά αυτές διαρκούν ελάχιστα. Τη νέα σημαντικότερη |υφαρπαγή| φιλοδοξεί να την ξεπληρώσει με το παραπάνω, επιστρέφοντας τη βάρκα γεμάτη χουρμάδες από την Αίγυπτο, όπως αυτούς που έφερνε ο θείος του. Και ναι μεν η σιγουριά του Κωστή βασίζεται στο οικογενειακό παράδειγμα, αλλά μήπως και ως πρωταγωνιστής της ιστορίας αυτής δεν ανακαλεί ως συμμάχους του ήρωες από τα παραμύθια ή τον ίδιο τον Σεβάχ θαλασσινό; Ειδικά, ο συμπαθητικός Ανατολίτης δεν είναι αυτός που επιστρέφει πάντα μετά τις περιπέτειές του με "πλουσίας πραματείας"^6^ στη Βαβυλώνα;
Η αισιοδοξία του Κωστή, ωστόσο, είναι σύντομη. Γιατί, όταν εγκαταλείπεται η βάρκα στα κύματα, αυτός φοβάται ότι θα πέσει σε ξερονήσι ή σε ανθρωποφάγους, όπως συμβαίνει στις περιπλανήσεις του Οδυσσέα^7^, στα |Ταξίδια του Σεβάχ|^8^ ή στις εφιαλτικές κανιβαλικές σκηνές του |Ροβινσώνα|^9^. Αξιοσημείωτο είναι, πάντως, το γεγονός ότι ο αόριστος υπαινιγμός αφορά κορυφαία επεισόδια της περιπέτειας στα παραπάνω έργα και ότι ο φόβος πλημμυρίζει τον Κωστή, επειδή εστιάζεται με εμμονή σ' αυτά και δεν μπορεί να σκεφτεί την έκβαση που συνδέεται με το ευτυχές τέλος: -|Όταν ανοίχτηκε τα κύματα μεγάλωσαν [...], κι ο Κωστής κουράστηκε και παράτησε τα κουπιά, κι όλο έβλεπε τη στεριά να ξεμακραίνει - η βάρκα πήγαινε ξυλάρμενη [...]. Ένας θεός ξέρει πού θα τον έβγαζε το ρέμα, μπορεί σε κάποιο ξερονήσι ή στους ανθρωποφάγους|.^10^
Ενώ η πραγματική περιπέτεια τελειώνει μόλις ο καπετάν Ρούφουλας σώζει τον Κωστή, ο ήρωάς μας εισέρχεται σε νέα ψυχική δοκιμασία, που την προκαλεί η αγωνία για την τύχη του ως σκλάβου σε κουρσάρικο! Και τούτο γιατί ξέρει το μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν |Οι πειραταί του Αιγαίου|, όπου το σκλαβοπάζαρο είναι ο εφιάλτης της Μεσογείου. Ο Κωστής βλέπει τον καπετάν Ρούφουλα σαν τον κουρσάρο Στάρκο^11^, προδότη της Ελληνικής Επανάστασης. Επειδή, μάλιστα, το καΐκι βρίσκεται κοντά στην Κάρπαθο, κέντρο του σκλαβοπάζαρου^12^, ο φόβος του μεγαλώνει: |Ένα βαρύ σουλούπι σηκώθηκε από την πρύμνη του καϊκιού, γίγαντας σωστός. [...] Ξεχώριζε στο μαύρο ουρανό πιο μαύρος ακόμα, μόνο που γυάλιζε το ασπράδι των ματιών του. Είχε μουστάκια τσιγκελωτά, στριμμένα, και στο ζουνάρι του φαινόταν ένα μεγάλο μαχαίρι|.^13^
Τις αγωνίες αυτές συνδαυλίζει το |καρναβαλικό παραμύθι| που σκαρώνει ο Γιάγκος, για να παίξει μεγάλος αυτός με τον μικρό: |Είναι κι άλλοι, πολλοί [...] Ο Αντώνης το σκυλόψαρο, που τα δόντια του καβαλάνε το 'να πάνω στ' άλλο. Ο Νικόλας ο στραβός|.^14^ Έτσι, επαυξάνεται το αντίπαλο δέος που εμπνέει η ρομαντική λογοτεχνία, λαϊκός και έντεχνος λόγος διαμορφώνουν τη γκροτέσκα κατάσταση, απ' όπου ξεφεύγει ο Κωστής πέφτοντας στη θάλασσα!
Στη σκέψη του ήρωα, ο φανταστικός κόσμος της λογοτεχνίας υπερκαλύπτει την πραγματικότητα. Η εξέλιξη αυτής της σύγχυσης δραματοποιεί στο διήγημα τον ψυχοπαιδαγωγικό προβληματισμό για τα όρια επιρροής της λογοτεχνίας στην ψυχοσύνθεση του αναγνώστη και στη διαμόρφωση των αντιλήψεών του για τη ζωή και τον άνθρωπο~ και μολονότι τα διαβάσματα του Κωστή λειτουργούν σαν ένα φίλτρο φακού, μέσα από το οποίο βλέπει την πραγματικότητα αλλοιωμένη, αυτά δεν θεωρούνται ένοχα, αλλά προσλαμβάνονται ανατρεπτικά και αμφίσημα, κάνουν τον μικρό να φοβάται και, ταυτόχρονα, προκαλούν το γέλιο στον συνομήλικό του αναγνώστη.


1. Νίκος Κάσδαγλης, |Στον Πανορμίτη και άλλα παιδικά διηγήματα|, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1997.
2. Νίκος Κάσδαγλης, ό. π., σ. 72.
3. ό. π., σ. 77.
4. Michail M. Bachtin, |Die Aesthetik des Wortes|, herausgegeben, eingeleitet von Rainer Gruebel, Aus dem Russischen uebersetzt von Rainer Gruebel u. Sabine Reese, Suhrkamp Verlag, Frankfurt a. M., siebste Auflage, σσ. 62-68.
5. Ιουλίου Βερν, |Το Αιγαίο στις φλόγες|, μετάφραση: Δημήτρης Παντελοδήμος, εκδ. Κασταλία, Αθήνα 2005.
6. Γιώργος Κεχαγιόγλου (επιμέλεια), |Τα παραμύθια της Χαλιμάς. Αραβικόν Μυθολογικόν|, τόμος Α', Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1998, σελίδες 117, 125, 132-133, 142, 157, 163.
7. Ομήρου |Οδύσσεια|, ραψωδία ι, 319-408, μετάφραση: Δ. Ν. Μαρωνίτης, οριστική έκδοση, τόμος α', ραψωδίες α-λ, έκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2006, σσ. 132-134.
8. Γιώργος Κεχαγιόγλου (επιμέλεια), ό. π., σσ. 127-129.
9. Ντάνιελ Ντιφόου, |Ροβινσόνας Κρούσος|, έκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα χ. χ., σσ. 229-231.
10. Νίκος Κάσδαγλης, |Στον Πανορμίτη|, ό. π., σ. 73
11. Ιουλίου Βερν, |Το Αιγαίο στις φλόγες|, ό. π., κεφ. "Ενώπιος ενωπίω", σ. 22.
12. ό. π., κεφ. ΧΙΙ, "Πλειστηριασμός στην Κάρπαθο", σσ. 176-192.
13. Νίκος Κάσδαγλης, |Στον Πανορμίτη|, ό. π., σσ. 74-75
14. ό. π., σ. 76.

Η Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης


Διαπολιτισμικοί Διάλογοι Ηρώων




Συντάκτης : Your browser may not support display of this image. Ημ/νία καταχώρησης : 06/12/2007 19:07:57

Της Λίλιας ΣΤΡΑΤΙΕΒΑ

Η πρώτη φορά που άκουσα για τον |Τριγωνοψαρούλη| ήταν κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου BARFIE στη Βιέννη το 2002. Τι είναι το BARFIE; Είναι συντομογραφία τού |Βιβλία και Ανάγνωση για τη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση (Books and Reading for Intercultural Education|) και αποτελεί Δίκτυο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Comenius, Δράση 3.
To 2002 το Δίκτυο BARFIE οργάνωσε ένα συνέδριο στη Βιέννη έχοντας κάνει μία επιλογή βιβλίων από διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες με σκοπό την προώθηση της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Η έννοια που είχαμε αποφασίσει να δώσουμε στον όρο "Διαπολιτισμική Εκπαίδευση" ήταν ιδιαιτέρως ευρεία, με αποτέλεσμα πολλά από τα βιβλία που επιλέξαμε για τη συλλογή μας να κάνουν λόγο για τη διαφορετικότητα.
Ως συντονίστρια του Δικτύου BARFIE ζήτησα τη βοήθεια της κυρίας Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, της προέδρου του ελληνικού τμήματος της IBBY, κι εκείνη με τη σειρά της δέχτηκε να επιλέξει έναν αριθμό βιβλίων για λογαριασμό τής Ελλάδας.
Ανάμεσα στα βιβλία αυτά βρισκόταν και το πρώτο βιβλίο του |Τριγωνοψαρούλη|, γραμμένο από τον Βαγγέλη Ηλιόπουλο και εικονογραφημένο από τη Λήδα Βαρβαρούση. Το βιβλίο αυτό ήταν απολύτως κατάλληλο για να συμπεριληφθεί στον κατάλογο τον οποίο ετοιμάζαμε, και μαζί με άλλα εικονογραφημένα βιβλία ή βιβλία με πολύ λίγο κείμενο, σχεδιασμένα για παιδιά προσχολικής ή πρώτης σχολικής ηλικίας, αποτέλεσε μία τόσο σημαντική συλλογή (ο κατάλογος του BARFIE περιέχει 136 περίπου βιβλία από 18 ευρωπαϊκές χώρες).
Τα βιβλία που ακολουθούν είναι μερικά από αυτά που συμπεριλήφθηκαν στη συλλογή του BARFIE με κύριο θέμα τη "διαφορετικότητα" και το πώς μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει μία τέτοια κατάσταση.
Ήρωες σε μερικά από αυτά ήταν άνθρωποι, ενώ σε άλλα ζώα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο πρωταγωνιστής του βιβλίου του Βαγγέλη Ηλιόπουλου είναι ένα ψάρι. Αν και το θέμα των βιβλίων αυτών καθώς και τα προβλήματα που οι πρωταγωνιστές τους αντιμετώπιζαν ήταν παρόμοια, καθένας από τους συγγραφείς ανέλυε την έννοια της διαφορετικότητας από τη δική του οπτική γωνία - με το δικό του διαφορετικό τρόπο.
Ο Yves Bichet, για παράδειγμα, στο βιβλίο του |Peau noire, peau blanche (Μαύρο δέρμα, λευκό δέρμα|) αφηγείται την ιστορία μίας οικογένειας της οποίας ο πατέρας είναι από τη Σενεγάλη ενώ η μητέρα γόνος μίας λευκής γαλλικής οικογένειας. Το μικρότερο αγόρι της οικογένειας, ο Ισάμ, είναι υποχρεωμένο να αντιμετωπίσει τη βίαιη αντίδραση των συνομηλίκων του διότι δεν έχει το ίδιο χρώμα με αυτούς. Κυρίως εξαιτίας των προβλημάτων του μικρού αγοριού, ολόκληρη η οικογένεια αποφασίζει να μετακομίσει στη Σενεγάλη. Και τότε είναι που η μητέρα πρέπει να καταβάλει προσπάθειες να γίνει μέλος μίας κοινωνίας και μίας χώρας στην οποία το λευκό δέρμα δεν γίνεται εύκολα αποδεκτό.
Σε κάποιο άλλο βιβλίο, ο διάσημος Φλαμανδός συγγραφέας Bart Moeyaert και η Σουηδή εικονογράφος Anna Hoglund έχουν από κοινού δημιουργήσει ένα εικονογραφημένο βιβλίο για μία Αφρικανή γυναίκα από το Καμερούν που της λείπει η πατρίδα της. Χτίζει μία καλύβα στην αυλή του σπιτιού της, αλλά το γεγονός αυτό διαταράσσει την ομοιογένεια των σπιτιών και των κήπων της περιοχής που μένει.
Στο βιβλίο |Das Land der Ecken| (|Η γη με τις γωνίες|), από την αυστριακή συγγραφέα και εικονογράφο Irene Ulitzka, μία μπάλα κάνει την εμφάνισή της σε έναν κόσμο φτιαγμένο από γωνίες. Γεμάτες έκπληξη και με καθόλου φιλική διάθεση απέναντί της στην αρχή, οι γωνίες καταφέρνουν τελικά να αποδεχτούν το περίεργο σχήμα τής μπάλας.
Η Riikka Juvonen από τη Φιλανδία στο βιβλίο της |Laulava susi| (|Ο λύκος που τραγουδούσε|) αφηγείται την ιστορία ενός μικρού λύκου ο οποίος δυσκολεύεται να μάθει να ουρλιάζει, όπως κάνουν οι υπόλοιποι λύκοι του κοπαδιού του. Αυτό που εκείνος προτιμά είναι να τραγουδά, γεγονός το οποίο έχει ως αποτέλεσμα το κοπάδι του να αποφασίσει να τον εγκαταλείψει μόνο του στο δάσος. Ο μικρός λύκος αναγκάζεται να αποκτήσει νέες δεξιότητες, ενώ οι υπόλοιποι λύκοι, τελικά, καταλήγουν να εκφράσουν πόσο περήφανοι αισθάνονται για λογαριασμό του.
Τι διαφορετικό υπάρχει στο βιβλίο του Βαγγέλη Ηλιόπουλου; Ο ήρωας είναι ένα ψάρι, ενώ η υπόθεση του βιβλίου, διαδραματίζεται στον βυθό τής θάλασσας. Όπως ο Φιλανδός συγγραφέας περιγράφει το τοπίο της φιλανδικής γης, έτσι και ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος περιγράφει τον βυθό της ελληνικής θάλασσας -ένα ιδιαίτερα τυπικό στοιχείο της χώρας.
Αυτό που τα υπόλοιπα βιβλία κυρίως περιγράφουν είναι η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ένας πρωταγωνιστής επειδή είναι διαφορετικός καθώς και το γεγονός ότι καλείται να αντιμετωπίσει τη στάση των γύρω του. Και ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος ξεκινάει κάπως έτσι~ ωστόσο, πάει ακόμη πιο μακριά. Ο Τριγωνοψαρούλης είναι αυτός που σώζει το σχολείο και όλα τα μικρά ψάρια που βρίσκονται μέσα σε αυτό από τα δίχτυα του ψαρά. Και τότε όλοι συνειδητοποιούν πως έκαναν λάθος που σκέφτονταν πως ο Τριγωνοψαρούλης είναι "χαζός" επειδή είναι διαφορετικός. Αυτό που επίσης συνειδητοποιούν είναι πως ο Τριγωνοψαρούλης είναι ο μοναδικός που αξίζει να θεωρείται ήρωας. Στο βιβλίο του -ή μάλλον στα βιβλία του, καθώς πρόκειται για μία σειρά βιβλίων με ήρωα τον Τριγωνοψαρούλη- ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος "χτυπά" τα στερεότυπα λαμβάνοντας υπ' όψιν του τους "διαφορετικούς". Πολλοί τούς θεωρούν απλώς ανόητους. Αυτό που ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος προτείνει είναι πως μόνο για ανόητους δεν πρόκειται~ απλώς διαθέτουν διαφορετικές - ιδιαίτερες - ικανότητες και χαρακτηριστικά.

Η Λίλια Στρατίεβα είναι συντονίστρια του "Διεθνούς Ινστιτούτου για την Παιδική Λογοτεχνία και την Προώθηση της Ανάγνωσης", Βιέννη



Γραφές μαθητών




Συντάκτης : Your browser may not support display of this image. Ημ/νία καταχώρησης : 06/12/2007 19:07:02

Η μουσική που μου αρέσει

Θα ήθελα να αρχίσω, λέγοντας ότι μου αρέσει μόνο ένα είδος μουσικής, το ροκ, και ότι δεν ακούω τίποτα άλλο εκτός από αυτό. Επίσης, θα ήθελα να σας πω ποιο είναι το αγαπημένο μου τραγούδι. Λοιπόν, για να τελειώνουμε, το αγαπημένο μου τραγούδι είναι το "we will we will, rock you" των Queen. Υπάρχουν και άλλα τραγούδια που μου αρέσουν το ίδιο, αλλά επειδή βαριέμαι να τα γράφω όλα, είπα να σας πω μόνο αυτό.
Τώρα, θα ήθελα να μιλήσω λίγο γενικά για τη μουσική. Η μουσική είναι κάτι σαν τις εκλογές στην Ελλάδα. Είναι χωρισμένη σε πολλά κόμματα και ο καθένας επιλέγει αυτό που του αρέσει περισσότερο. Για παράδειγμα, η κλασική μουσική είναι σαν τη Νέα Δημοκρατία: στέκεται μπροστά στο μικρόφωνο και αρχίζει να ψέλνει, ενώ από κάτω κάθονται όλοι με ανοιχτό το στόμα, σαν χάνοι, και κάθονται εκεί μέχρι να τους πάρει ο χάρος.
Αντίθετα, το ροκ είναι σαν τον Συνασπισμό. Βέβαια, η διαδικασία είναι η ίδια, αλλά τουλάχιστον ο Συνασπισμός κάνει κάτι για το λαό, ενώ η Νέα Δημοκρατία δεν κάνει τίποτα.

Γιάννης Β.
μαθητής Ε' Δημοτικού


Ποίημα

Ένα κόκκινο σκουφάκι μια φορά κι ένα καιρό
Τα Χριστούγεννα ήρθε σπίτι με χαρά και με χορό
Μα στ' αγόρι αυτό δεν άρεσε~ το πέταξε μακριά
Τώρα στα σκουπίδια βρίσκεται και ψάχνει συντροφιά

Αυρηλία Μ.
Ε' Δημοτικού