Οργισμένη γλώσσα αληθείας

Γιάννης Γαΐτης, Οι Άγιοι Πατέρες, 1966, λάδι σε μουσαμά, 98 x 130 εκ., Ιδιωτική Συλλογή

Της Ανθούλας Δανιήλ*

ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΚΟΓΚΟΣ, Καπετάν Άρης. Ο ανταρτοπόλεμος στην Ελλάδα 1940-1945, Σχόλια, Βιβλιογραφία, Μιχάλης Λυμπεράτος, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 594

Ο συγγραφέας Κωστής Παπακόγκος γεννήθηκε στην Πίνδο το 1936. Στα χρόνια της δικτατορίας έφυγε στη Σουηδία, όπου ζει μόνιμα, και εκεί έγραψε και εξακολουθεί να γράφει βιβλία ιστορικά, ποιητικές συλλογές και μυθιστορήματα. Είναι μέλος της Ομοσπονδίας Συγγραφέων Σουηδίας και του Pen Club. Έλαβε μέρος στον αντιδικτατορικό αγώνα και αρθρογράφησε σε σκανδιναβικές εφημερίδες. Η πρώτη έκδοση του Καπετάν Άρη έγινε στη Σουηδία το 1975 και τον επόμενο χρόνο κυκλοφόρησε και στα Ελληνικά. Η παρούσα δεύτερη έκδοση του βιβλίου του, με τον τίτλο Καπετάν Άρης και διευκρινιστικό υπότιτλο «Ο ανταρτοπόλεμος στην Ελλάδα 1940-1945», είναι εμπλουτισμένη με σχόλια, επεξηγήσεις και βιβλιογραφική ενημέρωση από τον ιστορικό, δρ Μιχάλη Λυμπεράτ

Το βιβλίο είναι επιβλητικό ανάλογο της προσωπικότητας του μεγάλου ηγέτη του ΕΛΑΣ και με τον τρόπο του, γραμμένο δύο φορές∙ τη μία φορά από τον συγγραφέα και τη δεύτερη από τον Λυμπεράτο που το υπομνημάτισε. Και πιστεύω ότι πρυτάνευσε η ανάγκη να υπομνηματιστεί για να ισορροπήσει τη συγγραφή, η οποία, στην πρώτη της μορφή, είναι παρορμητική, αν και το θέμα προσεγγίζεται πολύ σοβαρά.

Συγκεκριμένα, ο αναγνώστης από την πρώτη σελίδα βρίσκεται αντιμέτωπος με μια γλώσσα που ποτέ και από κανέναν δεν μιλήθηκε ούτε γράφτηκε, μια γλώσσα πλαστή που βρίσκεται (αν βρίσκεται) μόνο στα ηθογραφικά κείμενα του 19ου αιώνα. Τούτο δείχνει ότι ο συγγραφέας γράφει πρώτα με την ψυχή του, μετά με την εμπειρία του μέσα από τα βιβλία, και βασίζεται σε γραπτές και προφορικές μαρτυρίες άλλων, όπως φαίνεται από το προλόγισμά του. Γι’ αυτό πιστεύω πως κρίθηκε αναγκαία η συνδρομή του Λυμπεράτου για την επικύρωση των ιστορικών πληροφοριών στη γλώσσα της επιστήμης.

Όλα τα αφορώντα το αντάρτικο έχουν λεχθεί, έχουν γραφτεί, είναι γνωστά. Εδώ όμως δίνονται με το πάθος του γράφοντος. Ο προσδιοριστικός υπότιτλος «Ο αντρατοπόλεμος στην Ελλάδα 1940-1945» είναι ευρύτερος του κυρίως τίτλου -Καπετάν Άρης- αλλά και πάλι το πρωταγωνιστικό πρόσωπο είναι το αυτό.

Θα μείνω για λίγο στο ύφος του γράφοντος. Όπως έχει πει ο Μπυφόν και έχει επαναλάβει ο Γιώργος Σεφέρης και έκτοτε πολλοί άλλοι, «το ύφος είναι ο άνθρωπος», πράγμα που σημαίνει ότι η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο καθένας είναι απολύτως προσωπική. Η Γλωσσολογία διδάσκει επίσης ότι η γλώσσα δηλώνει κοινωνική τάξη, καταγωγή, παιδεία και πολλά άλλα. Ακόμα, είναι γνωστό πως κάθε επιστημονικός τομέας έχει τη δική του γλώσσα και ορολογία ανάλογη. Βεβαίως υπάρχουν τα Απομνημονεύματα των «αγράμματων» Κολοκοτρώνη και Μακρυγιάννη και πολλών άλλων, τα οποία σώζονται στη γλώσσα του αφηγούμενου. Εκεί όμως είναι οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές που αφηγούνται, ενώ ο γνωστός ως Άρης Βελουχιώτης, Θανάσης Κλάρας, που φαίνεται πίσω από τη γλώσσα του Παπακόγκου, έχει αστική γλώσσα, όσο απλά και αν μιλάει.

Ως γνωστόν, ο Βελουχιώτης ήταν γόνος εύπορης αστικής οικογένειας, ο πατέρας του ήταν διακεκριμένος δικηγόρος στον δικηγορικό σύλλογο της πατρίδας του της Λαμίας, η μητέρα του καταγόταν από οικογένεια συμβολαιογράφων και ο αδελφός του Μπάμπης Κλάρας ήταν δημοσιογράφος και συγγραφέας. Ο ήρωας σπούδαζε στην Γεωπονική Σχολή, στα 1923 κατέβηκε στην Αθήνα, όπου μυήθηκε στον Κομμουνισμό, έγινε αρχισυντάκτης στην εφημερίδα Ριζοσπάστης. Η ζωή του υπήρξε περιπετειώδης λόγω ιδεολογίας και δράσης. Και επειδή δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι «η γλώσσα που χρησιμοποιούμε είναι το γλωσσικό μας αποτύπωμα», ο Παπακόγκος με τη γλώσσα του μας δείχνει και το ψυχικό του αποτύπωμα. Παράδειγμα: «αντίφατσα σ’ ένα παραμεθόριο φυλάκιο, κακάριζε τούτο το σύνθημα απ’ τα ιταλικά στρατά της Νότιας Αλβανίας», «ανάζερβα της ποταμιάς, άναψε η πρώτη μάχη», «η χασούρα σε αίμα ... βγήκε στερνά ισόβαρη»... σαν να ενδιαφέρεται να τα πει αλλιώς, ζωντανεύοντας με διαλόγους τα γεγονότα, γιατί μόνο έτσι πιστεύει πως θα φανεί η αλήθεια του.

Στα είκοσι ένα κεφάλαιά του, θα μας δώσει πληροφορίες για τη σχέση Μουσολίνι και Χίτλερ, για την παρανομία και το αντάρτικο, για τις δράσεις και τους Εγγλέζους, τον Γοργοπόταμο, το άνοιγμα προς την Ήπειρο και τη Θεσσαλία, την επίσκεψή του στην Αθήνα, τον Σαράφη και τον Σαμαρινιώτη, το κοινό Στρατηγείο των Ανταρτών, τη λυκοφιλία, την προδοσία, τα γεγονότα στην Πελοπόννησο, στον Λίβανο και τη Γκαζέρτα, την επιστροφή στην πατρίδα του, την ταφόπετρα στη Βάρκιζα, το «στερνό γατοκέφαλο», την τραγωδία. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τις σελίδες Βιβλιογραφίας του συγγραφέα και του ιστορικού.

Από τα σημαντικότερα γεγονότα, σημαντικότατη η ανατίναξη της γέφυρας στον Γοργοπόταμο, όπου μας δίνει με σκηνοθετική λεπτομέρεια κάθε κίνηση των πρωταγωνιστών, σκιαγράφηση των χαρακτήρων και προβολή των μύχιων σκέψεων των συναγωνιστών. Να τονίσουμε ότι ο Λυμπεράτος στον υπομνηματισμό μάς δίνει πληροφορίες για τους συμμετέχοντες στην επιχείρηση και για την εξέλιξή τους μετά. Πολλοί στην ομάδα του Άρη είναι μορφωμένοι, όπως και οι άλλοι του ΕΔΕΣ, μεταξύ των οποίων ο Μιχάλης Μυριδάκης που, μετά τα γεγονότα, εξελέγη βουλευτής με την ΕΡΕ, εξαγοράζοντας τη συμμετοχή του, ενώ οι άλλοι του ΕΛΑΣ πήραν τους δρόμους της εξορίας ή των φυλακών.

Από τις πληροφορίες του Παπακόγκου ενδιαφέρον εδώ είναι ότι οι Άγγλοι είχαν δώσει 1000 λίρες για τους στρατιώτες του Ζέρβα και πρόσφεραν 250 για τους στρατιώτες του Άρη. Ο Άρης δεν τις δέχτηκε και μετά από πίεση πρότεινε να τους δώσουν όπλα ίσης αξίας. Ακόμη προκύπτουν πληροφορίες για ιδιαίτερη μεταχείριση και απολαβές για την ομάδα του ΕΔΕΣ και ιδιαίτερη μεταχείριση των αντρών του Ζέρβα. Ακόμη, να θυμίσουμε ότι οι άντρες του Άρη ήταν 150, του Ζέρβα 60 και 12-14 οι Βρετανοί αξιωματικοί και σαμποτέρ. Οι Βρετανοί όμως όταν ενημέρωσαν τον πρωθυπουργό Τσουδερό για την επιχείρηση ανέφεραν μόνο τους Βρετανούς και τον Ζέρβα, αποκρύπτοντας τη συμμετοχή του ΕΛΑΣ και έτσι μεταδόθηκε και από το BBC! Ωστόσο, ο Ζέρβας σε επιστολή του προς τον Άρη αναγνώρισε τη συμβολή των ανταρτών του στην ανατίναξη και όπως χαρακτηριστικά έγραψε: «Παντού έπλεξα το εγκώμιό σας, όπως και των ανδρών σας και παντού εζητωκραύγασα υπέρ του Άρη και υπέρ του ΕΑΜ». Στην επίσημη ιστορία διδάσκεται ότι ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, Βρετανοί σε συνεργασία ανατίναξαν τη γέφυρα. Δεν λένε όμως ποτέ τις ιδιοτελείς λεπτομέρειες των Άγγλων και των ανταρτών του ΕΔΕΣ. Διότι δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι οι Άγγλοι ενδιαφέρονταν πάρα πολύ να μείνουν οι κομμουνιστές έξω από τους πρωταγωνιστές.

Το βιβλίο έχει πολλαπλό ενδιαφέρον, πρωτίστως ιστορικό, αλλά και γλωσσικό, πολιτικό, κοινωνικό.

*Η Ανθούλα Δανιήλ είναι δρ φιλολογίας