Ευαισθησία ηθοποιού

Άποψη της έκθεσης του Boyd Webb στη γκαλερί Bernier / Eliades

Της Σάρας Θηλυκού

ΝΤΕΝΙ ΝΤΙΝΤΕΡΟ, Το παράδοξο με τον ηθοποιό, μετάφραση Αιμίλιος Βέζης, πρόλογος Bασίλης Παπαβασιλείου, εκδόσεις Πόλις, σελ. 140

Διήκουσα έννοια του –σύμφωνου με τις αρχές του διαφωτισμού– ανά χείρας αισθητικού δοκιμίου του Ντιντερό αποτελεί η θέση που διαπερνά ως λάιτ-μοτίφ όλο το πόνημα, πως η λογική δίνει μορφή στο –άλογο– συναίσθημα, η κρίση και όχι η ευαισθησία εγγυάται την οργάνωση του καλλιτεχνικού υλικού, η σκέψη προσδίδει την απαραίτητη ενότητα στο καλλιτεχνικό προϊόν.

Στο πρώτο μέρος του Παράδοξου ο Ντιντερό αναφέρεται σε μεγάλες ηθοποιούς της εποχής του, που ενώ όταν πρωτοεμφανίστηκαν έπαιζαν σαν αυτόματα, ύστερα αποδείχτηκαν αληθινές θεατρίνες. Ο συγγραφέας διερωτάται μήπως ο συναισθηματικός τους κόσμος, η ψυχή και η ευαισθησία, παρουσιάστηκαν όσο η ηλικία τους προχωρούσε... Εδώ συνίσταται, κατά τον Ντιντερό, η αξία ενός μεγάλου ηθοποιού: στην προτεραιότητα που δίνει στη μνήμη και τη φαντασία για τη διαμόρφωση του καλλιτεχνικού αποτελέσματος. Ο ηθοποιός ανάγεται έτσι σε έναν πραγματικό δημιουργό-καλλιτέχνη, ισάξιο ίσως του ποιητή, ακόμη και μεγαλύτερο από αυτόν, και όχι απλώς σε ερμηνευτή-καλλιτέχνη όπως γενικά θεωρείται. Και όπως όλοι οι δημιουργοί, ο ηθοποιός οφείλει να αποστασιοποιηθεί, χρονικά και ψυχικά, από το συναίσθημα, για να αποδώσει το έργο τέχνης σε στιγμές ήρεμες. Ψυχραιμία, λοιπόν, συνιστά ο Ντιντερό, η οποία μετριάζει τον παραληρηματικό ενθουσιασμό. Η ηλικία και η πείρα είναι εξάπαντος σύμμαχοι του ηθοποιού, καθόσον δημιουργούν ένα σημαντικό συναισθηματικό απόθεμα, από το οποίο και θα αντλήσει ο ηθοποιός –συνεπικουρούμενος από τη φαντασία– και θα γλιτώσει έτσι τον χαρακτηρισμό του ως... παράφρονα!

Τα βασικά δίπολα σχήματα που ορίζουν τις συντεταγμένες της ερμηνείας του ηθοποιού στο έργο του Ντιντερό μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: λογική έναντι συνσισθήματος: η λογική δίνει μορφή στο συναίσθημα· παρατήρηση έναντι συναισθήματος: η πρώτη εγγυάται την οργάνωση του δεύτερου· καλλιτεχνική συγκίνηση έναντι συναισθήματος: η συγκίνηση αποτελεί ασφαλέστερο καλλιτεχνικό κριτήριο· καλλιτεχνική σύλληψη έναντι συναισθήματος: κάποτε η πρώτη αποδεικνύεται εντονότερη του δεύτερου· φύση έναντι προσώπου: η φύση δίνει τα πρότυπα της τέλειας αρμονίας· μίμηση έναντι ευαισθησίας: η μίμηση εγγυάται την ενότητα του καλλιτεχνικού αποτελέσματος τεχνική έναντι στιγμιαίου πάθους: η τεχνική εξασφαλίζει τη σταθερή απόδοση του ηθοποιού. Εν κατακλείδι, ο ηθοποιός, κατά τον Ντιντερό, δεν αφήνεται στην κυριαρχία των συναισθημάτων, δεν τα «ζει» στη σκηνή αλλά τα μιμείται, είτε ενθυμούμενος το παρελθόν είτε επικαλούμενος τη φαντασία του. Κοντολογίς, το συναίσθημα οφείλει να υποτάσσεται στο μυαλό. Λογική - ευαισθησία, σημειώσατε ένα.

Τα στοιχεία αυτά, καθώς και ηθικιστικά κριτήρια ευπρέπειας του ηθοποιού, η επιταγή πάσης φύσεως διδακτισμών, που αποτελούν άλλωστε κοινή γραμμή των διαφωτιστών (βλ. και το δοκίμιο του Ρουσώ Περί των Θεαμάτων, όπου η κριτική για το θέατρο εν γένει είναι ανηλεής), θα αμφισβητηθούν με σφοδρότητα από τον ρομαντισμό αλλά και τις πρωτοπορίες αργότερα. Ωστόσο, στοιχεία που θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε απότοκα εν μέρει της εποχής εκείνης, κατά την οποία το επάγγελμα του ηθοποιού προκαλούσε εξάπαντος αρνητικούς συνειρμούς, είναι το σημερινό «στυλιζάρισμα» έναντι του ρεαλισμού, το «εσωτερικευμένο» συναίσθημα (τη εξαιρέσει του «στόμφου» και της «πόζας» του 18ου αιώνα), ίσως ακόμη και η μπρεχτική verfremdung...