Άρση των μέτρων: Σωστή, λανθασμένη, ή αβάσιμη;

Κατερίνα Ζαφειροπούλου, Οδηγίες, 2019, υαλογράφος σε PVC, 35 x 50 εκ.

Με αφορμή δύο κείμενα του συλλογικού τόμου Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020)

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ-ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

Πρόσφατα πάρθηκε η απόφαση για σταδιακή άρση των μέτρων, ξεκινώντας από την 4^η Μαΐου. Όλη η συζήτηση επικεντρώνεται, όπως είχε γίνει και για την αρχική επιβολή της καραντίνας, στο κατά πόσον αυτή η απόφαση είναι σωστή ή λανθασμένη, χωρίς να διερευνάται το κατά πόσον είναι βάσιμη.[1]

Καταρχάς, πρέπει να έχουμε όλοι κατά νου ότι δεν μιλάμε για ένα μέτρο το οποίο εφαρμόζεται σε ένα προκαθορισμένο διάστημα. Μιλάμε για μια ακολουθία μέτρων, η οποία καθορίζει και το ίδιο το διάστημα στο οποίο εφαρμόζεται. Μια τυχούσα ακολουθία μέτρων θα ήταν π.χ. και η καθιέρωση περιοδικής καραντίνας κάθε πρώτο εικοσαήμερο του μήνα, από τον Μάρτιο έως τον Σεπτέμβριο (τυχαίο παράδειγμα, προφανώς δεν προτείνει κανείς κάτι τέτοιο).

Ο Γιώργος Νικολαΐδης, στο κείμενό του με τίτλο «Μέτρα που σώζουν και μέτρα που σκοτώνουν;»[2] αναφέρει: «Το σκεπτικό των περισσότερων κυβερνήσεων ήταν ότι με το ‘άπλωμα’ στο χρόνο των κρουσμάτων [...] θα μπορούσαν ίσως να μειωθούν οι θάνατοι από την επιδημία».[3]  Όμως «δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν πως η επιβράδυνση αυτή επηρεάζει τον τελικό ολικό αριθμό των κρουσμάτων».[4]

Τελικά «η αναμενόμενη μείωση των θανάτων με την πολιτική της ‘επιπέδωσης της καμπύλης’ είναι πολύ αμφίβολο αν τελικώς επιτυγχάνεται[5]»,[6] καθώς,  για να έχουν νόημα, «οι πολιτικές της ‘επιπέδωσης της καμπύλης’ θα πρέπει να διατηρηθούν για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ό,τι αρχικώς σχεδιαζόταν».[7]

Ο Νικολαΐδης παραπέμπει σε μελέτη για την Βρετανία, για την οποία υπολογίστηκε πως «για να υπάρξει αξιοσημείωτη μείωση των θανάτων από την επιδημία τα μέτρα θα έπρεπε να διατηρηθούν ούτε λίγο ούτε πολύ 6-9 μήνες».[8]

Τα δύο μεγάλα ερωτήματα είναι τα εξής: Η καραντίνα επέδρασε θετικά μέχρι τώρα; Και, δεύτερον, μπορεί να είναι επικίνδυνη η συνέχισή της; Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι για να απαντήσουμε για το «μέχρι τώρα» και για το «τώρα», θα πρέπει να κρίνουμε την κάθε στρατηγική διαχείρισης της πανδημίας σε ολόκληρο το διάστημα εφαρμογής της, αφού η ίδια η στρατηγική διαχείρισης παράγει το διάστημα εφαρμογής της. Εξηγούμαι:

Η αναβολή της κορύφωσης τής επιδημίας και η μετάθεσή της προς τους θερινούς μήνες, γίνεται επειδή οι κυβερνήσεις ελπίζουν στη μείωση της έντασης της επιδημίας λόγω των υψηλών θερμοκρασιών. Ωστόσο, «κατά τους θερινούς μήνες η ύφεση δεν οφείλεται μόνο στις κλιματολογικές συνθήκες, αλλά και στον μειωμένο συγχρωτισμό σε κλειστούς χώρους».[9] Επομένως «η παράταση των περιορισμών στην κυκλοφορία δυνητικά μπορεί, αντί να μειώσει την ένταση της επιδημίας, να παρατείνει τη διάρκειά της».[10]

Φτάνουμε έτσι στα δύο βασικά συμπεράσματα του Νικολαΐδη:

–«Αν τυχόν κάτι τέτοιο συμβεί, ελλοχεύει και ο κίνδυνος η κορύφωση της επιδημίας να ‘σπρωχτεί’ τεχνητά προς τους φθινοπωρινούς μήνες, οπότε ούτως ή άλλως αναμένεται αναζωπύρωση ανάλογων επιδημικών φαινομένων».

–«Μια πιθανή ανεπιθύμητη ενέργεια των πολιτικών της ‘επιπέδωσης της καμπύλης’ είναι πως, απλώνοντας την νόσηση του πληθυσμού στο χρόνο, διακινδυνεύει να παρεμποδίσει την απόκτηση ‘ανοσίας αγέλης’, καθώς η ανοσία [...] ενδεχομένως δεν διατηρείται επί μακρόν».[11]

Με βάση τα παραπάνω γίνεται εμφανές ότι η πολιτική που έχει ασκηθεί έως τώρα εμπεριέχει τον σοβαρό κίνδυνο, ακόμη κι αν δεν υπάρξει μεγάλο κύμα νεκρών με την επερχόμενη άρση των μέτρων, να υπάρξει τον Σεπτέμβρη, και ότι αυτή η πολιτική θα έχει διατηρήσει την πανδημία στον ελλαδικό χώρο μέχρι τον Σεπτέμβρη, και μετά από αυτόν.

Καταρρέει, δηλαδή, το αφήγημα ότι το καθολικό lock-down αποτελεί την «προετοιμασία για το χειρότερο σενάριο». Είναι πιθανό αυτή η εφαρμογή της συγκεκριμένης πολιτικής να έχει καταστήσει το χειρότερο σενάριο εφικτό, και να μας οδηγεί προς αυτό. Αν αυτό ισχύει ή όχι, θα φανεί μετά το πέρας της περιόδου εφαρμογής των μέτρων, την διάρκεια της οποίας καθορίζει η ίδια η ακολουθία των μέτρων.

Προκειμένου να υπάρξει οποιουδήποτε είδους αιτιολόγηση περί της ορθότητας αυτών των μέτρων που λήφθηκαν ή κάποιων άλλων, θα έπρεπε να έχουν γίνει μαζικά τεστ, όπως έχει γίνει σε Νότιο Κορέα και την Ισλανδία.[12] Μπορεί αυτό να παρουσιάζεται ως μία «ακριβή» λύση, αλλά, όπως θα δούμε στην συνέχεια, ο καθορισμός της «πολιτικής» για τα τεστ βασίζεται περισσότερο σε ιδεολογικά, παρά σε οικονομικά κριτήρια.

Από την στιγμή που δεν υπάρχουν στοιχεία, το ελληνικό κράτος προβαίνει σε άρση της καραντίνας υπό τον φόβο ότι τα μέτρα που έλαβε μπορεί να δημιουργήσουν χειρότερη κατάσταση τον Σεπτέμβρη (χωρίς να έχει στοιχεία για να προβλέψει αν αυτό θα γίνει ή όχι) και υπό τον φόβο μεγάλης οικονομικής ύφεσης. Αυτά είναι τα κριτήρια με βάση τα οποία αποφασίζει.

Ακόμη και με μαζικά τεστ, μια στρατηγική διαχείρισης της πανδημίας θα μπορούσε να θεωρηθεί λανθασμένη ή εν μέρει λανθασμένη, πάντα μετά το πέρας του διαστήματος εφαρμογής της. Αλλά θα μπορούσε να λαμβάνει στοιχειωδώς αιτιολογημένες αποφάσεις, και να κάνει με μεγαλύτερη ασφάλεια αλλαγές κατεύθυνσης, όπως αυτή που γίνεται από τις 4 Μαΐου. Χωρίς μαζικά τεστ, είναι καθαρά θέμα τύχης αν η συγκεκριμένη στρατηγική θα αποδειχθεί εκ των υστέρων σωστή ή όχι.

Άλλωστε, είναι θέμα τύχης το γεγονός ότι οι χώρες των Βαλκανίων και γενικότερα της Ανατολικής Ευρώπης, και όχι μόνο η Ελλάδα, έχουν μικρό αριθμό θυμάτων έως τώρα (δεν ξέρουμε αν θα έχουν γενικά). Είναι θέμα τύχης, με την έννοια ότι τα οικονομικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά κάθε χώρας δεν επιλέχθηκαν μόλις ξέσπασε η πανδημία, αλλά προϋπήρχαν. Η πανδημία χτυπά όλες τις χώρες, και δεν θα μπορούσε κανείς να ξέρει από πριν πώς θα συμπεριφερθεί σε κάθε μία από αυτές.

Ο βαθμός διάδοσης πριν την επιβολή περιοριστικών μέτρων είναι ένας παράγοντας ανάμεσα σε άλλους. Η πανδημία έχει χτυπήσει πολύ πιο σκληρά την Δυτική Ευρώπη από την Ανατολική, παρ’ ότι οι δυτικές χώρες έχουν κατά κανόνα καλύτερα συστήματα υγείας.

Η δομή της ελληνικής οικονομίας ως λιγότερο διεθνοποιημένης από αυτή της Ιταλίας, της Γαλλίας και άλλων χωρών της Δυτικής Ευρώπης, στις οποίες παρατηρείται μεγαλύτερη «κινητικότητα» προϊόντων, ανθρώπων κλπ, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι στα Βαλκάνια υπάρχουν πολύ περισσότερες χώρες σε μικρή έκταση, και άρα πολύ περισσότερα (κλειστά) σύνορα, αλλά και άλλους παράγοντες, όπως το γεγονός ότι η Ελλάδα βρίσκεται στην 22η θέση σε σύνολο 28 χωρών στην Ευρωπαϊκή Ένωση όσον αφορά το πλήθος των επιχειρήσεων με πάνω από 250 εργαζόμενους[13], διαμορφώνουν την (σχεδόν) γενική εικόνα.

Με βάση αυτή την εικόνα μπορούμε να καταλάβουμε φαινόμενα όπως το γεγονός ότι το Βέλγιο έκανε lock down στις 17 Μαρτίου και η Ελλάδα στις 23 Μαρτίου, με το Βέλγιο να βρίσκεται στην κορυφή της λίστας των θανάτων ανά εκατομμύριο πληθυσμού στις χώρες της Ευρώπης[14], και την Ελλάδα να βρίσκεται προς τις τελευταίες θέσεις[15] (και να μην ανήκει σε αυτές).

Τα ίδια ακριβώς μέτρα, εφαρμοζόμενα ακριβώς την ίδια περίοδο σε διαφορετικές χώρες είχαν τελείως διαφορετικά προσωρινά αποτελέσματα, ενώ η εφαρμογή τους μπορεί να χαρακτηριστεί εκ των υστέρων καταστροφική και στις δύο περιπτώσεις ή και όχι. Χωρίς μαζικά τεστ, δεν υπάρχει εικόνα, και χωρίς εικόνα, όλη συζήτηση για το αν είναι σωστά τα μέτρα ή όχι είναι αβάσιμη· όπως και τα ίδια τα μέτρα, αλλά και η εναντίωση σε αυτά.

Περί ιδεολογικής ουδετερότητας των τεστ

Όλα τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι τα τεστ είναι πολιτικά ουδέτερα. Σε ένα σπάνιο κείμενο[16], που περιέχεται και αυτό στον συλλογικό τόμο Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, με τον τίτλο «Για την τεχνοπολιτική των διαγνωστικών τεστ του ιού SARS-CoV-2: H αυθόρμητη κοινωνιολογία-ανθρωπολογία στη μοριακή βιολογία της PCR, η αυθόρμητη ιστορία-αρχαιολογία στη βιοχημεία της ELISA», η Κατερίνα Βλαντώνη και ο Τέλης Τύμπας αναδεικνύουν από κοινού τον ιδεολογικό πυρήνα της επιλογής ανάμεσα σε δύο βασικές τεχνικές διάγνωσης ιών: την τεχνική PCR (Polymerase Chain Reaction) και την ELISA (Enzyme-linked Immunosorbent Assay).

Η PCR βασίζεται «στον εντοπισμό της παρουσίας του ίδιου του ιού στο παρόν»,[17] ενώ η ELISA «στον εντοπισμό των παραγώγων της παρελθούσας δράσης του ιού».[18] Με την PCR «αναζητείται ο παθογόνος ιός στην ελάχιστη του υπόσταση, το οριακά άυλο γονίδιό του».[19] Με την ELISA «αναζητείται ό,τι απέμεινε από το σώμα του ιού, το αντιγόνο, ή ό,τι προκάλεσε η αντίσταση του ανθρώπινου σώματος στον ιό, τα αντισώματα».[20] Με την PCR «αναζητείται η ταυτότητα του παθογόνου ιού, με την ELISA το σώμα του μετά τη μάχη (αντιγόνο) ή το αντίπαλο στον ιό σώμα (αντίσωμα)»[21].

Σε επιστημολογικό επίπεδο, «ο επιστημονικός λόγος στην PCR βασίζεται σε μια ανθρωπολογία-κοινωνιολογία ταυτοποίησης του ιού, ενώ στην ELISA σε μια αρχαιολογία-ιστορία στα ίχνη του»[22]. Με την PCR προσανατολίζεται κανείς σε «μια εξωτερική χρήση στην κλινική ιατρική»[23], ενώ με την ELISA «σε μια εξωτερική χρήση στην ιατρική της επιδημιολογίας»[24].

Στην περίπτωση της PCR αφετηρία είναι η θεραπεία της ασθένειας, στη περίπτωση της ELISA η πρόληψή της. Μία βασική τους διαφορά είναι επίσης ότι η PCR χαρακτηρίζεται από ακρίβεια και ταχύτητα, ενώ η ELISA από ευελιξία και προσαρμοστικότητα. Η επιλογή ανάμεσα σε μία από τις δύο και τον υβριδικό συνδυασμό τους οδηγεί (ή όχι) στην απόκτηση κατάλληλων τεστ σε σχέση με την κοινωνική συνθήκη που επικρατεί εκτός εργαστηρίου, δηλαδή δεν είναι ανεξάρτητη από αυτό αυτήν, και με αυτή την έννοια δεν μπορεί να γίνει εκ των προτέρων με έναν τεχνοκρατικό τρόπο[25].

Ο ιδεολογικός παράγοντας εισέρχεται στην διαδικασία επιλογής τεχνικών, καθώς «υπάρχει η ιδεολογία της ακρίβειας στην επιστήμη (της βιολογίας, της μηχανικής, της ιατρικής)»,[26] αποκρύπτοντας το γεγονός ότι «υπάρχει και ο περιορισμός της ακρίβειας στην πρακτική της επιστήμης, λόγω υποχρέωσης συνυπολογισμού της ευελιξίας»[27].

Πιο συγκεκριμένα, «η μεροληπτική αναφορά στην ακρίβεια της PCR αποκρύπτει την ευελιξία της ELISΑ, όπως και το ότι σε συγκεκριμένη κοινωνική χρήση της τεχνολογίας υπάρχει ένας συγκερασμός της επιδίωξης για ακρίβεια και ευελιξία»[28].

Η ύπαρξη αυτής της ιδεολογίας τής ακρίβειας, οδήγησε σε «πρώιμη σπατάλη πόρων σε μια ακριβή για το δημόσιο εκδοχή PCR, στο πλαίσιο της γενικότερης ιδεολογίας της μοριακής βιολογίας έναντι της βιοχημείας»[29], η οποία «μπορεί να αποδειχτεί πολύτιμη για τη ζωή λίγων, αλλά ολέθρια για το θάνατο πολύ περισσότερων»[30].

Ανεξάρτητα από πως τοποθετείται κανείς σε σχέση με άλλα σημεία των δύο προαναφερθέντων κειμένων, ιδίως σε σχέση με τα πιο «πολιτικά» από αυτά, τα δύο αυτά κείμενα μας ανοίγουν τον ορίζοντα μιας ουσιώδους επιστημολογικής κριτικής, αντί μιας άκριτης αποδοχής ή ενός αόριστου αφορισμού. Η επίγνωση των παραπάνω είναι θεμελιώδης προϋπόθεση οποιασδήποτε πολιτικής ανάλυσης για την παρούσα συγκυρία, και μάλιστα η άγνοιά τους έχει παραγάγει αντιφάσεις και αίολους διαχωρισμούς σε πολιτικό επίπεδο. Αυτό είναι, όμως, μια άλλη συζήτηση.

Ο Γιάννης-Παναγιώτης Βούλγαρης είναι φοιτητής του Μαθηματικού Πατρών

---

[1] Βλ. και προηγούμενο κείμενό μου: Κορωνοϊός: Αποφάσεις χωρίς ασφαλή δεδομένα

[2] Συλλογικός τόμος, Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020), διατίθεται δωρεάν στο site των εκδόσεων (εδώ), σελ. 201-211

[3] Συλλογικός τόμος, Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020), σελ. 207

[4] Ό.π.

[5] https://thereader.mitpress.mit.edu/flattening-the-coronavirus-curve-is-not-enough/?fbclid=IwAR1

[6] Συλλογικός τόμος, Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020), σελ. 208

[7] Willem G. Odendaal (2020). A Method for Active Pandemic Curve Management (MAPCM)

[8] Nicholas G. Davies, et. al, (2020) idib

[9] Συλλογικός τόμος, Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020), σελ. 208

[10] Ό.π.

[11] Ό.π.

[12] Συλλογικός τόμος, Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020), σελ. 203

[13] Η αβάσταχτη ελαφρότητα του να μην ξεχωρίζεις την κωλοφαρδία από την ικανότητα, antapocrisis.gr. Παρά τον χυδαίο τίτλο και την προβληματική πολιτική ανάλυση στο δεύτερο μισό του κειμένου, περιέχει αρκετά χρήσιμα στοιχεία στο πρώτο μισό. Βλ. επίσης και αντίστοιχο άρθρο στην Εφ. Συν.: Κώστας Φωτάκης, Αλέξανδρος Σελίμης, Μια ετερόκλιτη παρέα: Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η πανδημία COVID19 και ο Τσόρτσιλ, Εφημερίδα των Συντακτών, 03/05/2020

[14] Με βάση τα στοιχεία μέχρι και τις 23/4/2020

[15] Ό.π.

[16] Συλλογικός τόμος, Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020), σελ. 219-223

[17] Συλλογικός τόμος, Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020), σελ. 220

[18] Ό.π.

[19] Ό.π.

[20] Ό.π.

[21] Ό.π.

[22] Συλλογικός τόμος, Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020), σελ. 221

[23] Ό.π.

[24] Ό.π.

[25] Ό.π.

[26] Συλλογικός τόμος, Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020), σελ. 220

[27] Ό.π.

[28] Ό.π.

[29] Συλλογικός τόμος, Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, EMΕΑ - Εκδόσεις Νήσος (2020), σελ. 221

[30] Ό.π.