Ρένα
Παπασπύρου, Επεισόδια στην ύλη (λεπτομέρεια), 1980, ανοδιωμένο
αλουμίνιο, επέμβαση με μολύβι, 115 x 100 εκ.
Της Βέρας Παύλου
GUIDO TONELLI, Χρόνος, από τον μύθο του Κρόνου στο Cern, μτφρ. Μαρία Οικονομίδου, εκδόσεις Διόπτρα, σελ. 272
Στα μυστηριώδη μονοπάτια του
χρόνου μας ξεναγεί το συναρπαστικό βιβλίο του Ιταλού Guido Tonelli, φυσικού στο Cern, καθηγητή στο
πανεπιστήμιο της Πίζας. Ο χρόνος δεν είναι αφηρημένη έννοια αλλά «οντότητα» που
καταλαμβάνει το σύμπαν, μεταλλάσσεται, δονείται, ταλαντώνεται. Δεν είναι τυχαία
η ανθρωπόμορφη αναπαράστασή του στην αρχαιότητα. Η οντολογική του διάσταση
συλλαμβάνεται στο λόγο. Παλεύω με το
χρόνο, με κυνηγά ο χρόνος..
Μπαίνουμε σε άλλη τροχιά με την έννοια του «χωροχρόνου». Αν στην κλασσική φυσική ο χρόνος ήταν άυλος, γραμμικός, στην Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας, ως τέταρτη διάσταση, καθίσταται πιο «ορατός». Στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, ο χωρόχρονος καμπυλώνεται, συστέλλεται, διαστέλλεται. Στις μαύρες τρύπες «υπάρχει μια περιοχή άπειρης καμπυλότητας, μια παραδοξότητα του χωροχρόνου που τείνει στο άπειρο, πράγμα που σημαίνει ότι ο χώρος και ο χρόνος σ ’εκείνη τη ζώνη χάνουν τη σημασία τους […] Ιδού λοιπόν η δίνη χωρίς τέλος, η ρουφήχτρα χωρίς πάτο που καταπίνει όλα όσα περιστρέφονται εκεί κοντά».
Με τη σχετικιστική κβαντομηχανική τα πράγματα αλλάζουν άρδην. Παράδοξα εμφανίζονται σε σχέση με τον τρισδιάστατο ευκλείδειο και τετραδιάστατο χωρόχρονο. Για παράδειγμα η κβαντική διεμπλοκή. Δύο σωματίδια αντιθέτου σπιν -σχηματικά, ιδιοπεριστροφή- που αποτελούν ενιαίο σύστημα, μεταφέρονται σε οσοδήποτε μεγάλη απόσταση. Τότε η μέτρηση της τιμής του σπιν του πρώτου καθορίζει μονοσήμαντα την τιμή του σπιν στο δεύτερο με ακαριαίο τρόπο, σαν ο χρόνος να έχει καταργηθεί.
Η περιήγηση του συγγραφέα περνά από τον μαγικό χώρο των σωματιδίων που υπακούουν στις αρχές της κβαντικής μηχανικής: κουάρκ, λεπτόνια, μιόνια, μποζόνια, απειροελάχιστης ζωής. Η αρχή της απροσδιοριστίας αλλάζει τον κόσμο. Τα κβαντικά συστήματα ταλαντώνονται περνώντας από όλες τις πιθανές καταστάσεις για να ακινητοποιηθούν με την πράξη της μέτρησης η οποία επηρεάζει την τελική κατάσταση. Δεν μπορούμε να μετρήσουμε ταυτόχρονα την ενέργεια ενός σωματιδίου ΔΕ και το χρόνο ζωής Δt. «Αν η ακρίβεια στη μέτρηση του ενός ανεβαίνει στον ουρανό, η άλλη κατακρημνίζεται στα Τάρταρα και αντιστρόφως». Υπάρχει κάτι που μας διαφεύγει. Η ίδια αρχή που περιορίζει τη γνώση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να την επεκτείνουμε. Μετρώντας την κατανομή εύρους της ενέργειας ΔΕ μπορούμε να πιάσουμε τον απειροελάχιστο χρόνο ζωής Δt ενός σωματιδίου. «Η αρχή της απροσδιοριστίας μας επιτρέπει να πιάσουμε στον αέρα τον Καιρό, την φευγαλέα στιγμή που δεν είναι μετρήσιμη. Να αρπάξουμε τον Καιρό, τον ιδιότροπο θεό των αρχαίων Ελλήνων που συμβολίζει τη μαγική απρόσμενη στιγμή που θα αλλάξει τα πάντα, από την μακριά τούφα μαλλιών προτού μας γυρίσει την πλάτη».
Χάρη στην αρχή της απροσδιοριστίας το κενό δεν είναι το τίποτα, αλλά μια σειρά τυχαίων διακυμάνσεων απ’ όπου αναδύεται ένα ανεξάντλητο κοίτασμα ύλης και αντιύλης. Στις απαρχές του κόσμου, από ένα απειροελάχιστο σημείο, ο χωρόχρονος διαστάλθηκε ξαφνικά. Δύσκολο ως σύλληψη και αναπαράσταση.
Υπάρχει το βέλος του χρόνου; Το γνωρίζουμε από την εμπειρία μας, λέει ο Tonelli. Υπάρχει η αναπότρεπτη αύξηση της εντροπίας , της αταξίας που οδηγεί τα συστήματα στη φθορά, στη γήρανση, στο θάνατο. Χρόνος μη αναστρέψιμος. Η κατανάλωση ενέργειας για τη ζωή αυξάνει την εντροπία. Ζωή και θάνατος συνδέονται αξεδιάλυτα.
«Μόνο όποιος ζει έξω από τον χρόνο μπορεί να τον δαμάσει. Στον άχρονο χρόνο βασιλεύει η αθανασία όπου το Είναι δεν υπάρχει, δεν αλλάζει». Ο Φρόυντ μίλησε για τον άχρονο χαρακτήρα του ασυνειδήτου που δεν γνωρίζει παρελθόν παρόν και μέλλον. Όπως δεν κάνουν διάκριση και οι νόμοι της φυσικής. Tο ανθρώπινο, η σχέση με τον Άλλον και η γλώσσα συγκροτούν την αίσθηση της χρονικότητας. Το τίμημα του να δαμάσουμε το χρόνο οδηγεί σε ψυχικό πάγωμα, σύνηθες κλινικό σύμπτωμα. «Η λέξη “tempo” στα λατινικά ανακαλεί το ρήμα τέμνω (κόβω, χωρίζω) και το ουσιαστικό τέμενος (περίβολος)». Η μεταβίβαση στην ψυχανάλυση δίνει τη δυνατότητα “εισόδου” στο χρόνο.
Αντικειμενικός και υποκειμενικός χρόνος είναι διαφορετικές διαστάσεις; Ζώντας μέσα στο σύμπαν που διαρκώς μεταλλάσσεται, αλληλοεπιδρούμε και επηρεάζουμε το χρόνο με βάση τη σύγχρονη φυσική αλλά και τη σύγχρονη ψυχανάλυση. Αν και το βέλος είναι ακατάλυτο, υπάρχουν διαρκείς αναδιαμορφώσεις του χωροχρόνου. Ο χρόνος αναγεννιέται.
O Tonelli αναφέρεται σε δύο πρόσωπα. Στον ήρωα του Μπόρχες, Χλάντικ, εβραίο καταδικασμένο σε θάνατο, ο οποίος παγώνει το χρόνο μπροστά στο απόσπασμα για να ολοκληρώσει την τελευταία του τραγωδία τους Εχθρούς. Ο Γάλλος μουσικός Ολιβιέ Μεσιάν, αιχμάλωτος του Χίτλερ έπεσε με τα μούτρα στη σύνθεση του Κουαρτέτου για το τέλος του χρόνου που παίχτηκε πριν την τελική ομοβροντία για να χαρίσει στον εαυτό του και στους συντρόφους του μια έκλαμψη ομορφιάς, παρηγοριάς και αίσθησης κοινότητας. Η δημιουργία έρχεται ως απάντηση στην αγωνία του τέλους, δίνοντας στη στιγμή της αίσθηση της αιωνιότητας. Αντί να παραπονιόμαστε για το πέρασμα του χρόνου, λέει ο συγγραφέας, ας το αντιστρέψουμε, θεωρώντας δώρο ότι μπήκαμε στο χρόνο των γενεών.
Κοντά στο τέλος της ζωής, πολλοί άνθρωποι ζούνε πολύ πυκνά, σε μια έκρηξη ενέργειας και επιθυμίας. Χωρίς να χρειαστεί να φτάσουμε εκεί, η ψυχική επεξεργασία του τέλους ως αποδοχή της θνητότητας οδηγεί τη ζωή σε νέα μονοπάτια με πυκνώσεις του χρόνου.
Μπαίνουμε σε άλλη τροχιά με την έννοια του «χωροχρόνου». Αν στην κλασσική φυσική ο χρόνος ήταν άυλος, γραμμικός, στην Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας, ως τέταρτη διάσταση, καθίσταται πιο «ορατός». Στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, ο χωρόχρονος καμπυλώνεται, συστέλλεται, διαστέλλεται. Στις μαύρες τρύπες «υπάρχει μια περιοχή άπειρης καμπυλότητας, μια παραδοξότητα του χωροχρόνου που τείνει στο άπειρο, πράγμα που σημαίνει ότι ο χώρος και ο χρόνος σ ’εκείνη τη ζώνη χάνουν τη σημασία τους […] Ιδού λοιπόν η δίνη χωρίς τέλος, η ρουφήχτρα χωρίς πάτο που καταπίνει όλα όσα περιστρέφονται εκεί κοντά».
Με τη σχετικιστική κβαντομηχανική τα πράγματα αλλάζουν άρδην. Παράδοξα εμφανίζονται σε σχέση με τον τρισδιάστατο ευκλείδειο και τετραδιάστατο χωρόχρονο. Για παράδειγμα η κβαντική διεμπλοκή. Δύο σωματίδια αντιθέτου σπιν -σχηματικά, ιδιοπεριστροφή- που αποτελούν ενιαίο σύστημα, μεταφέρονται σε οσοδήποτε μεγάλη απόσταση. Τότε η μέτρηση της τιμής του σπιν του πρώτου καθορίζει μονοσήμαντα την τιμή του σπιν στο δεύτερο με ακαριαίο τρόπο, σαν ο χρόνος να έχει καταργηθεί.
Η περιήγηση του συγγραφέα περνά από τον μαγικό χώρο των σωματιδίων που υπακούουν στις αρχές της κβαντικής μηχανικής: κουάρκ, λεπτόνια, μιόνια, μποζόνια, απειροελάχιστης ζωής. Η αρχή της απροσδιοριστίας αλλάζει τον κόσμο. Τα κβαντικά συστήματα ταλαντώνονται περνώντας από όλες τις πιθανές καταστάσεις για να ακινητοποιηθούν με την πράξη της μέτρησης η οποία επηρεάζει την τελική κατάσταση. Δεν μπορούμε να μετρήσουμε ταυτόχρονα την ενέργεια ενός σωματιδίου ΔΕ και το χρόνο ζωής Δt. «Αν η ακρίβεια στη μέτρηση του ενός ανεβαίνει στον ουρανό, η άλλη κατακρημνίζεται στα Τάρταρα και αντιστρόφως». Υπάρχει κάτι που μας διαφεύγει. Η ίδια αρχή που περιορίζει τη γνώση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να την επεκτείνουμε. Μετρώντας την κατανομή εύρους της ενέργειας ΔΕ μπορούμε να πιάσουμε τον απειροελάχιστο χρόνο ζωής Δt ενός σωματιδίου. «Η αρχή της απροσδιοριστίας μας επιτρέπει να πιάσουμε στον αέρα τον Καιρό, την φευγαλέα στιγμή που δεν είναι μετρήσιμη. Να αρπάξουμε τον Καιρό, τον ιδιότροπο θεό των αρχαίων Ελλήνων που συμβολίζει τη μαγική απρόσμενη στιγμή που θα αλλάξει τα πάντα, από την μακριά τούφα μαλλιών προτού μας γυρίσει την πλάτη».
Χάρη στην αρχή της απροσδιοριστίας το κενό δεν είναι το τίποτα, αλλά μια σειρά τυχαίων διακυμάνσεων απ’ όπου αναδύεται ένα ανεξάντλητο κοίτασμα ύλης και αντιύλης. Στις απαρχές του κόσμου, από ένα απειροελάχιστο σημείο, ο χωρόχρονος διαστάλθηκε ξαφνικά. Δύσκολο ως σύλληψη και αναπαράσταση.
Υπάρχει το βέλος του χρόνου; Το γνωρίζουμε από την εμπειρία μας, λέει ο Tonelli. Υπάρχει η αναπότρεπτη αύξηση της εντροπίας , της αταξίας που οδηγεί τα συστήματα στη φθορά, στη γήρανση, στο θάνατο. Χρόνος μη αναστρέψιμος. Η κατανάλωση ενέργειας για τη ζωή αυξάνει την εντροπία. Ζωή και θάνατος συνδέονται αξεδιάλυτα.
«Μόνο όποιος ζει έξω από τον χρόνο μπορεί να τον δαμάσει. Στον άχρονο χρόνο βασιλεύει η αθανασία όπου το Είναι δεν υπάρχει, δεν αλλάζει». Ο Φρόυντ μίλησε για τον άχρονο χαρακτήρα του ασυνειδήτου που δεν γνωρίζει παρελθόν παρόν και μέλλον. Όπως δεν κάνουν διάκριση και οι νόμοι της φυσικής. Tο ανθρώπινο, η σχέση με τον Άλλον και η γλώσσα συγκροτούν την αίσθηση της χρονικότητας. Το τίμημα του να δαμάσουμε το χρόνο οδηγεί σε ψυχικό πάγωμα, σύνηθες κλινικό σύμπτωμα. «Η λέξη “tempo” στα λατινικά ανακαλεί το ρήμα τέμνω (κόβω, χωρίζω) και το ουσιαστικό τέμενος (περίβολος)». Η μεταβίβαση στην ψυχανάλυση δίνει τη δυνατότητα “εισόδου” στο χρόνο.
Αντικειμενικός και υποκειμενικός χρόνος είναι διαφορετικές διαστάσεις; Ζώντας μέσα στο σύμπαν που διαρκώς μεταλλάσσεται, αλληλοεπιδρούμε και επηρεάζουμε το χρόνο με βάση τη σύγχρονη φυσική αλλά και τη σύγχρονη ψυχανάλυση. Αν και το βέλος είναι ακατάλυτο, υπάρχουν διαρκείς αναδιαμορφώσεις του χωροχρόνου. Ο χρόνος αναγεννιέται.
O Tonelli αναφέρεται σε δύο πρόσωπα. Στον ήρωα του Μπόρχες, Χλάντικ, εβραίο καταδικασμένο σε θάνατο, ο οποίος παγώνει το χρόνο μπροστά στο απόσπασμα για να ολοκληρώσει την τελευταία του τραγωδία τους Εχθρούς. Ο Γάλλος μουσικός Ολιβιέ Μεσιάν, αιχμάλωτος του Χίτλερ έπεσε με τα μούτρα στη σύνθεση του Κουαρτέτου για το τέλος του χρόνου που παίχτηκε πριν την τελική ομοβροντία για να χαρίσει στον εαυτό του και στους συντρόφους του μια έκλαμψη ομορφιάς, παρηγοριάς και αίσθησης κοινότητας. Η δημιουργία έρχεται ως απάντηση στην αγωνία του τέλους, δίνοντας στη στιγμή της αίσθηση της αιωνιότητας. Αντί να παραπονιόμαστε για το πέρασμα του χρόνου, λέει ο συγγραφέας, ας το αντιστρέψουμε, θεωρώντας δώρο ότι μπήκαμε στο χρόνο των γενεών.
Κοντά στο τέλος της ζωής, πολλοί άνθρωποι ζούνε πολύ πυκνά, σε μια έκρηξη ενέργειας και επιθυμίας. Χωρίς να χρειαστεί να φτάσουμε εκεί, η ψυχική επεξεργασία του τέλους ως αποδοχή της θνητότητας οδηγεί τη ζωή σε νέα μονοπάτια με πυκνώσεις του χρόνου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου