Ελαιώνας ’23 - Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος

Βιβέττα Χριστούλη, Στήλες Ίασης, 2021-2023

(Ένα εικαστικό γεγονός αναφοράς) 

Του Γιώργου Αραμπατζή*

Ο χώρος είναι μια αφαίρεση και μια προϋπόθεση, είναι ένα υποτιθέμενο περιέχον μέσα στο οποίο ξεδιπλώνονται οι κινήσεις και οι πράξεις μας, τα κατορθώματα και οι καταστροφές μας. Μπορούμε, ωστόσο, να φανταστούμε τον χώρο και ως ένα αυτόνομο υποκείμενο που δρα καθοριστικά ανάμεσα στα πρόσωπα και φέρει όλο το βάρος της πραγματικής ύπαρξής τους. Αυτό είναι ένα καίριο διακύβευμα της νεωτερικότητας. Είναι, ακόμη, το υφέρπον θέμα της έκθεσης «Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος» στον Ελαιώνα, την οποία επιμελήθηκε ο Δημήτρης Τρίκας.
Ο χώρος της Έκθεσης ξεκινά από το υπόγειο του μετρό «Ελαιώνας», συνεχίζεται στην Αρχαία γέφυρα του Κηφισού ακριβώς μπροστά και, ύστερα, στα Εργοτάξια 1 και 2, καθώς και στη γειτονιά Μαρκόνι ακριβώς παραδίπλα. Όπως εύκολα υποθέτει κανείς, η επιλογή του χώρου δεν είναι αξιολογικά ουδέτερη, το αντίθετο μάλιστα. Πολύ κοντά στο κέντρο της Αθήνας, ο Ελαιώνας, με αρχαιολογική σημασία και μοντερνιστική εκβιομηχάνιση αλλά και υποβάθμιση, εκφράζει μια άλλη ιστορία του αστικού τοπίου. Με λίγα λόγια, ο Ελαιώνας είναι το άλλως έχειν της μπετονένιας ύλης που απλώθηκε και διαμόρφωσε τη σύγχρονη Αθήνα σε πολυκατοικίες και διαμερίσματα, η αρνητική εκδοχή μιας μυθιστορίας που αφηγείται τη λαμπρή συνέχεια της πόλης από την ένδοξη αρχαιότητα έως τον δυναμικό εκσυγχρονισμό της. Ο Ελαιώνας συνίσταται από άναρχη ανάπτυξη, τραυματισμό του περιβάλλοντος, από εργαζόμενους που διασχίζουν βιαστικά, ενώ γίνονται μάρτυρες της απόρριψης και τού αποκλεισμού ατόμων που κατοικούν, περιφέρονται και περιστοιχίζουν τον χώρο. Ο Ελαιώνας είναι κάτι σαν το ασυνείδητο της πόλης, απωθημένο και αναδυόμενο στη συνείδηση σαν μια σκοτεινή εικόνα που μας καταδιώκει με τον μη-συμβατικό και τραυματικό χαρακτήρα της.
Η έκθεση «Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος» αποτελείται από έργα και performances της ελληνικής αισθητικής νεωτερικότητας και μετα-νεωτερικότητάς μας, καλλιτεχνικά υπέρ-άξια από μόνα τους. Η τοποθέτησή τους όμως στον συγκεκριμένο χώρο, φωτίζει ξαφνικά αυτά τα ίδια και τον τόπο με εντελώς άλλο φως. Ο συγκλονιστικός χαρακτήρας της έκθεσης οφείλεται στο ότι αυτή, υπερβαίνοντας το πλαίσιο ενός εκθεσιακού γεγονότος, εμφανίζει, μπροστά στα μάτια μας, το φανταστικό ντοκιμαντέρ της ελάχιστα τρυφερής πραγματικότητάς μας, εκδηλώνοντας μια διόλου απόκρυφη κριτική της καθημερινής ζωής στην Αθήνα του 2023. Η έννοια του Ανθρωπόκαινου σημαίνει μια κίνηση προς τα κάτω, από την ανθρώπινη επιφάνεια προς τη γήινη υλικότητα, την οποία διαμορφώνει τραυματίζοντάς την αμείλικτα. Η έννοια του Χθόνιου, από την άλλη, δηλώνει μια κίνηση προς τα επάνω, από τα σκοτεινά έγκατα προς τη φως, μεταφέροντας μια σκοτεινή ατμόσφαιρα κι ένα αναπόδραστο πεπρωμένο για τους ανθρώπους. Στην πραγματικότητα, οι δυο κινήσεις συνοψίζονται μέσα στην επικαιρότητά μας. Αυτή είναι μια ακόμη σημαντική όψη της έκθεσης, το γεγονός δηλαδή ότι παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο το «εδώ και τώρα» μας, το απολύτως παρόν, συναπαρτίζεται από το δαιμονικό και το καταστροφικό ανθρώπινο στοιχείο. Η έκθεση, λοιπόν, από την αισθητική παρέμβαση προεκτείνεται στην ανάλυση της σκοτεινής αποικιοκρατικοποίησης του ελληνικού φαντασιακού.
Μιλήσαμε για ένα «φανταστικό ντοκιμαντέρ». Πράγματι, περιδιαβαίνοντας την έκθεση έχει κανείς την εντύπωση ότι είναι θεατής μιας ταινίας που συνέλαβε ένας συγκροτημένος σκηνοθέτης και που συνιστά το αναπόδραστο τεκμήριο της επιστημολογίας και της οντολογίας της καθημερινότητάς μας. Με αυτό το τελευταίο εννοούμε τη γνώση και τις δυνάμεις που διαμορφώνουν τον εύλογο και αυτονόητο χαρακτήρα της ζωής μας. Αντικρίζοντας τα καυστικά αισθητικά σχόλια που προέρχονται από τα έργα της έκθεσης, προϊόντα της ευαισθησίας και της φαντασίας των καλλιτεχνών, σε συνάρτηση με τον δραματικό φυσικό χώρο, κατανοούμε ταυτόχρονα τον συμβατικό χαρακτήρα της πραγματικότητάς μας αλλά και τον εξωγενή καταναγκασμό που αυτή ασκεί επάνω μας. Με αυτό τον τρόπο, γεννιέται στον θεατή και διαβάτη ένα περίεργο αίσθημα ανοικειότητας που είναι συστατικό της απολύτως μοντέρνας Αισθητικής, έχοντας αντικαταστήσει τις παλαιότερες Αισθητικές της Ωραιότητας και του Υψηλού. Ταυτόχρονα, η έκθεση βάζει τον θεατή στη θέση ενός περιπατητή της πόλης, κάτι που αποτελεί, και αυτό, χαρακτηριστικό της μοντέρνας Αισθητικής από τον Μπωντλαίρ και ύστερα. Προκαλώντας το δυσανεκτικό αίσθημα του spleen, στο μέσο του αστικού χώρου, η παρούσα έκθεση μοιάζει να αναλαμβάνει πλήρως τις φιλοδοξίες της μοντέρνας τέχνης. Η έκθεση «Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος» αποδεικνύει ότι κάτι ριζικό συνέβη στην ευαισθησία και τις νοοτροπίες μας προς αυτή την κατεύθυνση. Η ιστορική και θεωρητική αποτίμηση αυτής της κίνησης είναι έργο του μέλλοντος. 
Θεωρώ άξια αναφοράς τα ονόματα των καλλιτεχνών/νιδων που συμμετέχουν:  Δημήτρης Αληθεινός, Δημήτρης Αμελαδιώτης (performance), Αύγουστος Βεϊνόγλου, Μπάμπης Βενετόπουλος, Δημήτρης Γεωργακόπουλος, Γιώργος Γυπαράκης, Collectif MASI (performance), Campus Novel, Στέλλα Δημητρακοπούλου (performance), Μάρθα Δημητροπούλου, Θ΄ Εργαστήριο Ζωγραφικής (ΑΣΚΤ), Γιώργος Ζαμπουλάκης με Χρύσα Καρούση, Αναστασία Κυρίτση, Βασιλική Λέντζα, Γεωργία Μυλωνά και Ασημίνα Χριστοπούλου (performance), Θεόδωρος Ζαφειρόπουλος, Βάσια Ζόρμπαλη (performance), Capten, Μιχαήλ Καρίκης, Κατερίνα Κατσιφαράκη, Δημήτρης Κοντοδήμος, Ζήσης Κοτιώνης, Άλεξ Λουλούδης (performance), Νίκος Μόσχος, Πανδώρα Μουρίκη, Μάνια Μπενίση, Δάφνη Νίτσου, Μαρία Οικονομοπούλου, Μαρία Παπαδημητρίου, Νίκος Παπαδημητρίου, Μυρτώ Παπαδοπούλου, Ελένη Πανουκλιά, Κώστας Παππάς, Βιβή Περυσινάκη, Λέα Ρουσσοπούλου, Βασίλης Σκυλάκος, Μάριος Σπηλιώπουλος, Στεφανία Στρούζα, Σάββας Στρούμπος με Έλλη Ιγκλίζ (performance), Θόδωρος Τερζόπουλος (ομιλία), Τάσσος Τριανταφύλλου, Γιώργος Τσακίρης, Γιώργος Τσεριώνης, Φίλιππος Τσιτσόπουλος (performance), Ehsan Fardjadniya, Mάριος Φούρναρης, περιοδικό ΦΡΜΚ (performance), Παντελής Χανδρής, Βιβέττα Χριστούλη, Διονύσης Χριστοφιλογιάννης.
Οφείλουμε χάριτες σε όλους τους και, βέβαια, στον επιμελητή Δημήτρη Τρίκα που, στη δεύτερη εικαστική παρουσίασή του, μετά τους περσινούς «Εγκλεισμούς», μοιάζει να θεμελιώνει μια στέρεη άποψη για το εκθεσιακό γεγονός. Χάριτες επίσης, στις επιστημονικές συμβούλους, κυρίες Μάνια Μπενίση και Καλλιόπη Παπαγγελή.  Η έκθεση ξεκίνησε την 29/09 και θα διαρκέσει έως την 03/12, τις ημέρες Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή και ώρες 14.30 – 20.30, ενώ πλαισιώνεται και από θεωρητικές συζητήσεις σε συγκεκριμένες μέρες και ώρες. Σχετικές πληροφορίες μπορεί να βρει κανείς στο διαδίκτυο και στη σελίδα του Facebook: «eleonas 23».
 
*Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας, Τμήμα Φιλοσοφίας, ΕΚΠΑ