Τι γιορτάζουν οι εθνικές επέτειοι;

Του Σπύρου Κακουριώτη

 

ΧΑΡΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ - ΠΟΛΥΜΕΡΗΣ ΒΟΓΛΗΣ (επιμ.), Εθνικές επέτειοι: Μορφές διαχείρισης της μνήμης και της ιστορίας, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2023, σελ. 272

 

Τι γιορτάζουμε κάθε 28η Οκτωβρίου ή κάθε 25η Μαρτίου, με στρατιωτικές και μαθητικές παρελάσεις στο κέντρο των πόλεών μας; Ασφαλώς μνημονεύουμε κρίσιμα ηρωικά γεγονότα της ιστορίας· μέσω αυτής της μνημόνευσης, όμως, στόχος είναι η τόνωση της εθνικής ταυτότητας και η στερέωση της ενότητας του έθνους. Αν και μέσο γι’ αυτό είναι η αναφορά στο παρελθόν, το έθνος, στην πραγματικότητα, συγκροτείται στο παρόν. Κεντρικό στοιχείο, συνεπώς, της διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας γίνεται η ένθεση του παρελθόντος στο παρόν.

Η σχέση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν διαμεσολαβείται από την ιστορία, αλλά αυτή η διαμεσολάβηση δεν πραγματοποιείται μόνο από τους ιστορικούς· γίνεται με πολλά και διαφορετικά μέσα, που υπερβαίνουν αυτά των ιστορικών και συγκροτούν την ιστορική κουλτούρα. Οι εθνικές επέτειοι και οι τελετές που τις συνοδεύουν αποτελούν εξέχον τμήμα της ιστορικής κουλτούρας, καθώς μέσα από αυτές το παρελθόν οπτικοποιείται και αναβιώνει, ενώ η συμμετοχή των πολιτών εμπεδώνει την αίσθηση της κοινότητας και αποτελεί πηγή νομιμοποίησης της κυρίαρχης εξουσίας.

Προσεγγίζοντας τα ζητήματα που ανακύπτουν από τη μελέτη των εθνικών επετείων, οι συμβολές οι οποίες περιλαμβάνονται στις σελίδες του ανά χείρας τόμου συγκροτούνται γύρω από τέσσερα αλληλένδετα ερωτήματα. Το πρώτο αφορά το ποια είναι εκείνα τα επεισόδια του παρελθόντος που μνημονεύονται προνομιακά και επιλέγονται να αναχθούν σε εθνικές εορτές. Συνήθως αντλούνται από τη νεότερη ιστορία των εθνών, καθώς συνδέονται με θεμελιώδεις στιγμές των νεωτερικών κρατών, κάποτε μάλιστα τα ίδια αυτά ιστορικά γεγονότα είναι αμφίσημα, καθώς περιλαμβάνουν και διαιρετικές διαστάσεις, όπως π.χ. η Ελληνική Επανάσταση και οι εμφύλιοί της.

Το δεύτερο ερώτημα αφορά τον σκοπό που εξυπηρετούν οι επέτειοι. Κεντρικό τους στόχο αποτελεί η χαλύβδωση της εθνικής ενότητας, γι’ αυτό και τα διαιρετικά επεισόδια αποκλείονται, ενώ τα τραυματικά, αυτά που αναδεικνύουν το έθνος ως θύμα, παίρνουν θέση στο εθνικό εορτολόγιο απλώς ως ημέρες μνήμης. Το μέσο με το οποίο οι επέτειοι διατρανώνουν την πίστη του πλήθους στο έθνος είναι οι τελετουργίες, οι οποίες και συγκροτούν το τρίτο ερώτημα.

Η σταθερή επανάληψη τελετών σε ετήσια βάση δημιουργεί στην κοινωνία μια αίσθηση συνέχειας και αντοχής στον χρόνο. Η κοινωνία δεν παρακολουθεί απλώς αλλά συμμετέχει στις τελετές, καθώς έχουν επιτελεστική διάσταση η οποία αποσκοπεί στην αισθητηριακή διέγερση, έτσι ώστε το κοινό να βιώνει την τελετή ως ψυχοσωματική εμπειρία. Επιπλέον, οι τελετές γίνονται αφορμή νομιμοποίησης και, άρα, ισχυροποίησης της κρατικής εξουσίας, αλλά και προβολής της ισχύος της, ιδίως μέσα από τις στρατιωτικές παρελάσεις.

Τέλος, το τέταρτο ερώτημα αφορά τη μνήμη, καθώς οι εθνικοί εορτασμοί προάγουν την ιστορική κουλτούρα, στον πυρήνα της οποίας βρίσκεται η μνήμη: «Το έθνος πρέπει να θυμάται διότι η συλλογική ταυτότητα πηγάζει από το κοινό παρελθόν. Το παρελθόν πρέπει να αναβιώνει για να τονώνει τη συλλογική, εθνική ταυτότητα στο παρόν», σημειώνουν στην ιδιαίτερα εμπεριστατωμένη εισαγωγή τους οι ιστορικοί Χάρης Αθανασιάδης και Πολυμέρης Βόγλης.

Εκκινώντας από αυτά τα ερωτήματα, οι μελέτες που περιέχονται στον τόμο κινούνται στην διαρκώς διευρυνόμενη περιοχή που ονομάζουμε δημόσια ιστορία. Έτσι, ο Ραϋμόνδος Αλβανός παρακολουθεί τις μεταβολές στη δημόσια μνήμη της Ελληνικής Επανάστασης από το 1922 έως το 1974 και τις συσχετίζει με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, η Λήδα Παπαστεφανάκη εξετάζει τη διαμόρφωση του εορτασμού στα Γιάννενα, ενώ η Σταυρούλα Σύρου και ο Χρήστος Δερμεντζόπουλος εξετάζουν τη δομή και την οργάνωση των σχολικών εορτών κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια, αναλύοντας τους πανηγυρικούς. Ακόμη, ο Παναγιώτης Κιμουρτζής και η Άννα Μανδυλαρά μελετούν μια ξεχασμένη σήμερα επέτειο, αυτή της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, που θεσμοθετήθηκε τον 19ο αιώνα, ενώ η Αιμιλία Σαλβάνου επικεντρώνεται στην πρόσληψη αυτών των δύο επετείων στη δεκαετία του 1960, εξετάζοντας τη Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη.

Όσο για τη νεότερη εθνική επέτειο, την 28η Οκτωβρίου, ο Λάμπρος Φλιτούρης συζητά την επέτειο της λήξης του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και τη θέση της στην ευρωπαϊκή συλλογική μνήμη, καθώς και την ελληνική «εξαίρεση», ενώ με τις «περιπέτειες» του εορτασμού της 28ης Οκτωβρίου ασχολείται και ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης. Από τη μεριά τους, η Τζένη Λιαλιούτη και η Έλενα Μαμουλάκη επικεντρώνονται σε έναν συγκεκριμένο εορτασμό, αυτόν του 2011, στη Θεσσαλονίκη.

Πέρα από αυτές τις δύο εθνικές επετείους, η Οντέτ Βαρών-Βασάρ εξετάζει την εξέλιξη της μνήμης της εξόντωσης των Ελλήνων Εβραίων, διακρίνοντας τρεις διαφορετικές περιόδους, και η Έλλη Λεμονίδου στρέφει την προσοχή της στους εορτασμούς για την εκατονταετηρίδα της λήξης του Μεγάλου Πολέμου σε Ελλάδα και Γαλλία.

Οδηγώντας το βλέμμα του αναγνώστη πιο κοντά στη σημερινή εποχή, ο Πολυμέρης Βόγλης και η Ελένη Πασχαλούδη εξετάζουν γιατί η 24η Ιουλίου 1974 δεν καθιερώθηκε ως εθνική επέτειος, μολονότι το 1975, ένα χρόνο μετά την κατάρρευση της δικτατορίας, διοργανώθηκαν στην Αθήνα μεγάλες εκδηλώσεις. Η επέτειος του Πολυτεχνείου βρίσκεται στο επίκεντρο της συμβολής του Χάρη Αθανασιάδη, που εξετάζει συστηματικά την πολεμική εναντίον της κατά τη δεκαετία της οικονομικής κρίσης.

Τέλος, η Ελένη Κούκη στρέφει το ενδιαφέρον της στις πολλές και διαφόρων ειδών τοπικές επετείους, που δεν διακρίνονται από αυστηρό πρωτόκολλο, προσπαθώντας να συγκροτήσει μια τυπολογία ώστε να γίνουν ορατές οι λειτουργίες τους.

Αξίζει να σημειωθεί, καταληκτικά, ότι οι συμβολές στον τόμο αυτό αποτελούν επεξεργασμένες ανακοινώσεις στο ομότιτλο συνέδριο που οργάνωσε το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Δημόσια Ιστορία» του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου τον Σεπτέμβριο του 2020.

ERRANDS, αβαριν وارين, 2023, επιγραφή από χώμα, κατοπτρικά σε ελληνικά και οθωμανικά, βασισμένα στην σήμανση του Ναβαρίνου στο χάρτη του Πιρί Ρεΐς