Δημιουργία και βιογραφίες της αξίας

ΤΗΣ ΝΤΕΛΙΑΣ ΤΖΩΡΤΖΑΚΗ

ΕΛΕΑΝΑ ΓΙΑΛΟΥΡΗ, ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΕΛΠΙΔΑ ΡΙΚΟΥ, Αξία, εκδόσεις Νήσος, σελ. 246

Τίποτε δεν επηρεάζει / το κάλλος και / το ύψος της Ακρόπολης / στο βάθος

Μαρία Τοπάλη

Στον τρίτο τόμο του έργου του Υπνοβάτες, που γράφτηκε το 1932, ο Χέρμαν Μπροχ συλλογίζεται ποιητικά, σε δέκα παρεκβάσεις, την κατάρρευση του συστήματος των αξιών. Η υπερβολική επικράτηση της λογικής, ισχυρίζεται, που επιδιώκει να εξαφανίσει το παράλογο, το ανορθολογικό από την ανθρώπινη συνθήκη, ειδικότερα με την επικράτηση του προτεσταντισμού, καταλήγει στη μετατροπή της λογικής σκέψης σε απόλυτη βεβαιότητα. Καταλήγει να διαμορφώνει επιμέρους συστήματα αξιών (εμπόριο, στρατός, οικονομία, θρησκεία), αυτονομημένα και αποσπασματικά, που αποκτούν αξία δογματικών αληθειών και αντί να περιορίζουν το παράλογο, το θρέφουν. Η ακαμψία των βεβαιοτήτων που χαρακτηρίζει τα μικρά, μικρά και άκαμπτα αξιολογικά συστήματα στα οποία απλώς οι άνθρωποι προσκολλώνται, χωρίς ειρμό και νόημα και κυρίως χωρίς πίστη σε κάτι συνεκτικό, είναι το άνθος του κακού.

Ένα από τα πιο χρήσιμα χαρακτηριστικά του τόμου Αξία, είναι η υπενθύμιση, και επισήμανση, πως η έννοια της αξίας δεν συγκροτείται από άφθαρτα και αναλλοίωτα χαρακτηριστικά. Πρόκειται για μια επισήμανση βαθιά πολιτική, καθώς προκαλεί την πράξη, δηλαδή την αμφισβήτηση των στερεοτυπικών απαντήσεων ως προς το τι είναι και πώς προκύπτει η αξία. Στον αντίποδα της ιδιότυπης ‘θεολογίας’ του Μπροχ, που επικεντρώνεται στο μεγάλο αφήγημα της ανθρώπινης πτώσης μέσω του σκληροπυρηνικού ατομισμού των νεώτερων χρόνων, η σύγχρονη ματιά της ανθρωπολογίας αλλά και των κοινωνικών επιστημών εν γένει, στέκεται στα μικρά αφηγήματα του σήμερα, τα καθημερινά, τα κοντινά αλλά και τα ανοίκεια.

Μελετά το δέσιμο λογικών και άλογων στοιχείων, τη φαντασίωση, την επιθυμία, το απωθημένο, το περιφρονημένο, προκειμένου να συλλογιστεί την παραγωγή αξιών, αλλά και την έννοια της κρίσης των αξιών, μια  έννοια που τόσο αδούλευτη περιεχομένου φάνταζε, ήδη από την εποχή των πανελλαδικών μας εξετάσεων. Είναι, λοιπόν, η αξία αυτονόητη και αυταπόδεικτη, ένα ‘φυσικό φαινόμενο’, όπως υποστηρίζουν ισχυρά σενάρια για την ευτυχία, την επιτυχία, τη δημιουργικότητα; Κάθε άλλο. Η αξία, όπως σημειώνουν στον πρόλογο οι επιμελητές Ελεάνα Γιαλούρη, Απόστολος Λαμπρόπουλος και Ελπίδα Ρίκου, είναι μια έννοια «συχνά αδιευκρίνιστη τουλάχιστον στις κοινωνικές επιστήμες» (σ.14). Ρευστή, και προφανώς αντι-ουτοπική. Με ακαδημαϊκά ερείσματα στο χώρο της κοινωνικής ανθρωπολογίας, των εικαστικών, της λογοτεχνικής και πολιτισμικής θεωρίας ο επιμελητικός πυρήνας των τριών καθώς και οι συνάδελφοι και φοιτητές από την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών και το Πάντειο Πανεπιστήμιο που αποτέλεσαν την ευρύτερη επιμελητική ομάδα, δούλεψαν συνεργατικά και αντιστικτικά. Ξεκίνησαν ήδη το 2013, στο πλαίσιο της 4^ης Μπιενάλε της Αθήνας (AB4) με τίτλο Agora, που είχε πραγματοποιηθεί στο παλαιό των ημερών κτίριο του Χρηματιστηρίου της Σοφοκλέους. Με αφετηρία το Χρηματιστήριο αλλά και την ευρύτερη περιοχή ως πεδίο έρευνας και υπόθεση εργασίας (από τη μια η Βαρβάκειος Αγορά και από την άλλη η Σοφοκλέους, βίοι παράλληλοι, η χειροπιαστή, κάποτε ανταλλακτική κοινωνία του πάγκου, του παζαριού και της φωνής πλάι στην αθηναϊκή Wall Street), η πολυπρόσωπη αυτή ομάδα δημιούργησε ένα δίμηνο εργαστήριο με τίτλο Αξία / Value. Το εργαστήριο του 2013 έθεσε τα πρωταρχικά θεωρητικά ερωτήματα: πώς δημιουργείται η αξία στην εκάστοτε συγκυρία και τι σημαίνει; Με ποιούς τρόπους εμφανίζεται στη σφαίρα της πολιτικής, της αισθητικής, της ιδεολογίας; Πώς συνδέεται η υλική υπόσταση της αξίας (χρήματα, κατοικία, γειτονιά, καριέρα, ταλέντο, κοινωνικές και διαπροσωπικές σχέσεις) με πιο φαντασιακές και μεταφορικές μορφές της; Και, δια της συγκρίσεως και αποκλίσεως, πώς ορίζεται η απαξία; Σε δεύτερο επίπεδο, τέθηκαν πιο σχετικά με τα ενδιαφέροντα των επιμελητών ερωτήματα: Πώς έρχεται σε επαφή η Τέχνη με την Ανθρωπολογία αλλά και με τις υπόλοιπες κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες; Πώς γίνεται αντιληπτή η εικαστική δημιουργία με τα μεθοδολογικά εργαλεία της ανθρωπολογίας αλλά και ανάποδα, πώς ένα εργαλείο του ανθρωπολόγου, όπως για παράδειγμα η διαδικασία χαρτογράφησης της χωρικής μνήμης ή η αποτύπωση μιας βιογραφίας αποκτούν εικαστικά χαρακτηριστικά;

Ο ομώνυμος τόμος παρουσιάστηκε τον περασμένο Μάρτιο από τις εκδόσεις Νήσος, στον τέταρτο όροφο της οδού Σαρρή 14 με κάδρο την Ακρόπολη, σε μια γιορτή γεύσης, σκέψης και αυτοσχεδιασμού. Με ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και ρέουσα, γεμάτη εκπλήξεις στην ανάγνωση, φόρμα (άλλο κείμενο τρέχει στην αριστερή και άλλο στη δεξιά σελίδα, κάτι που επισφραγίζει τη γενικότερη αντίστιξη του εγχειρήματος), το βιβλίο κλείνει τον κύκλο των τελευταίων έξι χρόνων συμπυκνώνοντας εμπειρίες και προβληματισμούς. Στις αριστερές σελίδες καταχωρούνται εικαστικά έργα και δρώμενα, πρότζεκτ και μικρού μεγέθους παρεμβάσεις ενώ στις δεξιές σελίδες διαβάζει κανείς κείμενα πιο θεωρητικά. Ως προς τη δομή του περιεχομένου, το πρώτο μέρος Δημιουργώντας Αξία σχολιάζει χρηματοπιστωτικά φαινόμενα και ευφάνταστα οικονομικά πειράματα δυτικού ή μη τύπου, προσεγγίζει την αξία του «εξευγενισμένου» κέντρου της Αθήνας, συζητάει την αυθεντικότητα του έργου τέχνης ως γνώμονα αξίας αλλά και την παραγωγή αξίας μέσω των ιδιωτικών πολιτιστικών ιδρυμάτων. Παρούσα η εικαστική δημιουργία, συχνά καυστική, συχνά πολυαισθητηριακή και πάντα σε συνδυασμό με την εθνογραφική έρευνα πεδίου. Το δεύτερο μέρος Βιογραφίες της Αξίας επικεντρώνεται στην έννοια της «συμφυρματικής συγγραφής» ενός βιογραφικού (σ.133) εντός της τρέχουσα αγοράς εργασίας καθώς και του επίκτητου και ολοένα βελτιούμενου ταλέντου της «αυτο-αρχειοθέτησης» (σ.137). Τέλος, το τρίτο μέρος, Απαξία, το πιο ‘ντανταϊστικό’, χρησιμοποιεί επιτελεστικές πρακτικές με θεατρικό λόγο και έντονη σωματικότητα για να μιλήσει για την –μακριά από μας– αντιστροφή της αξίας: μια φάλτσα φωνή, μια ερμαφρόδιτη φωνή, η έλλειψη των προβλεπόμενων συναισθημάτων στη μητρική σχέση, οι άνθρωποι του εγκλεισμού χωρίς βιογραφία (και βιογραφικό).

Η αξία του τόμου πολλαπλή. Ενθύμιο και αρχείο για το εργαστήριο Αξία / Value και για την ιστορική εκείνη Μπιενάλε των κατακυρωμένων ως μνημονιακών, χρόνων. Μοντέλο συλλογικής επιμέλειας, πολυφωνίας και πολιτικής καλλιφωνίας. Δείγμα αναστοχαστικής ανθρωπολογίας, διεπιστημονικότητας, διεπαφής. Ανάγνωσμα απολαυστικό. Κι αυτή η τελευταία είναι μια αξία που στον ακαδημαϊκό χώρο ανήκει συνήθως στο τρίτο μέρος του παρόντος τόμου.

Πηγές:

Μπροχ, Χέρμαν, 1988 [1932] Οι Υπνοβάτες, Εκδόσεις Μέδουσα

4^th Athens Biennale 2013, Agora, Anthology

Η Ντέλια Τζωρτζάκη είναι Μουσειολόγος, εργάζεται στο Νορβηγικό Ινστιτούτο Αθηνών και διδάσκει Επιμέλεια Εκθέσεων στην ΑΣΚΤ