Τζον Μπέρτζερ: αλλάζοντας τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο

“John Berger is no more”. Έτσι μου έγραψε το απόγευμα της Δευτέρας 2 Ιανουαρίου ο Άμαρτζιτ Τσάνταν, κοινός μας φίλος και επιμελητής του πρόσφατου συλλογικού τόμου A Jar of Wild Flowers: Essays in celebration of John Berger, ανακοινώ- νοντάς μου τον θάνατό του μόλις τέσσερις ώρες αφότου επήλθε.

Μυθιστοριογράφος, συντάκτης, κινηματο- γραφιστής, δοκιμιογράφος και κριτικός τέχνης, ο Τζον Μπέρτζερ (και όχι Μπέργκερ, όπως λανθασμένα έχω δει να μεταγράφεται σε ορισμένες περιπτώσεις) ήταν ένας από τους σημαντικούς Ευρω- παίους διανοούμενους της εποχής μας. Η σειρά του Μπέρτζερ το 1972 στο BBC – και το ομότιτλο βιβλίο που εκδόθηκε μετά – Ways of Seeing (που έχει μεταφραστεί στα ελληνικά ως Η εικόνα και το βλέμμα) άλλαξαν ανεπιστρεπτί τον τρόπο που ο κόσμος αντιμετώπιζε την τέχνη σε σχέση με τη ζωή. Αλλά και τα υπόλοιπα βιβλία του, δεκάδες σε αριθμό, συνιστούσαν μια συστηματική πρόκληση προς τον αναγνώστη και τον προκαλούσαν να δει και να αντιληφθεί τον κόσμο διαφορετικά.

Έχοντας κηρύξει πόλεμο στη συμβατικότητα, αλλά και έχοντας κερδίσει το βραβείο Booker για το βιβλίο του G, ο Μπέρτζερ έγραψε ανατρεπτικά κείμενα για σωρεία θεμάτων: μεταξύ άλλων, για τη θέση της τέχνης στον κορεσμένο από εικόνες σύγχρονο κόσμο και τη σχέση της με τη διαφήμιση, για το γεγονός ότι η τέχνη στο παρελθόν είχε τοποθετηθεί μακριά από την υπόλοιπη ζωή, ακριβώς για να μπορεί να ασκεί εξουσία πάνω της, για την κατάτμηση του νοήματος σε πολλές εκδοχές, την οποία επέφερε η φωτογραφία με τα πολλαπλά αντίτυπα που επιτρέπει, και για την επιχειρηματολογία χωρίς επιστροφή που συνιστά ο κινηματογράφος, με τον τρόπο που οι εικόνες διαδέχονται η μία την άλλη στις ταινίες.

Ο Μπέρτζερ ήταν μαρξιστής όλη του τη ζωή και το έργο του Βάλτερ Μπένγιαμιν αποτέλεσε έναν από τους ποταμούς από τους οποίους αντλούσε η έμπνευσή του, για να εκβάλει στην καλύτερη εκδοχή της γραφής του: το δοκίμιο. Παρά τις παντός είδους προσπάθειές του σε πολλά διαφορετικά είδη, στο δοκίμιο επέστρεφε διαρκώς, καθώς το ενδιαφέρον του για τη δυσδιάκριτη γραμμή ανάμεσα στην αισθητική και την ηθική παρέμεινε αμείωτο στον χρόνο.

Μία από τις λιγότερο γνωστές δραστηριότητές του είναι η ενασχόλησή του με την ποίηση. Μολονότι έγραφε ποίηση από την εφηβεία του και πολλές φορές συμπεριλάμβανε ποιήματα στα βιβλία του σχεδόν λαθραία, μόλις το 2014 εξέδωσε μια ολοκληρωμένη ποιητική συλλογή, με τον – απροσδόκητα συμβατικό – τίτλο Collected poems. Στην ποίησή του ο Μπέρτζερ ενδιαφέρθηκε για τις σύνθετες ζωές των απλών ανθρώπων. Τα ποιήματά του ήταν κατά κύριο  λόγο σκληρά στιγμιότυπα, παγιδευμένα ανάμεσα στην προσωρινότητα της γλώσσας και τη μονιμότητα των πραγμάτων. Ακολουθεί ένα αγαπημένο μου ποίημά του σε δική μου μετάφραση:

Ξενιτεμένες λέξεις

Σ’ έναν θύλακα της γης

έθαψα όλες τις προφορές

της μητρικής μου γλώσσας

κείτονται εκεί

σαν πευκοβελόνες

που μάζεψαν τα μυρμήγκια

μια μέρα η κραυγή

ενός άλλου περιπλανώμενου που σκόνταψε

μπορεί να τις φέρει στο φως

μετά, ζεστασιά και παραμυθία

εκείνος θ’ ακούει όλη νύχτα

την αλήθεια σαν άλλο νανούρισμα

1980

Ήθελα πολύ να τον είχα γνωρίσει προσωπικά – θα μπορούσα, καθώς το A Jar of Wild Flowers, ένα από τα επτά νέα βιβλία που κυκλοφόρησαν στη Μεγάλη Βρετανία για το έργο του το 2016, με αφορμή τα 90ά του γενέθλια, περιέχει κι ένα δικό μου κείμενο. Θα ήταν επαρκές διαπιστευτήριο για μια προσωπική συνάντηση μαζί του, τα τελευταία όμως χρόνια είχε αποσυρθεί στο Παρίσι κι έτσι δεν τα κατάφερα. Όχι ότι έχει σημασία: ορισμένοι άνθρωποι έχουν τη δύναμη να αλλάζουν τη ζωή μας, ακόμη κι αν δεν τους έχουμε συναντήσει κατ’ ιδίαν ποτέ. Από τότε που τον διάβασα, ο Τζον Μπέρτζερ άλλαξε τον τρόπο που βλέπω τον κόσμο.

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΛΙΝΑΡΔΑΚΗ

φιλόλογος, μεταφράστρια

http://stigmalogou.blogspot.com