Μετά το ‘89

Στους δρόμους της ιστορίας

και της λογοτεχνίας

Επιμέλεια Κώστας Βούλγαρης

Εκδόσεις Γαβριηλίδης

σελ. 192

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος

Δημοσθένης Κούρτοβικ, Η επιστροφή του ιστορικού μυθιστορήματος

Θωμάς Σκάσσης, Ημερολογιακές σημειώσεις

Ρέα Γαλανάκη, Χρονολογίες

Γιώργος Μαργαρίτης, Από την πολιτική στην ιστορία και από εκεί στο “χρονικό” και “το δοκίμιο”

Μάριο Βίττι, Από τον λαό για τον λαό...

Ευγενία Κριτσέφσκαγια, Μαρασμός ή αναγέννηση; Σκέψεις για την περιπέτεια της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας και του ρωσικού βιβλίου μετά το 1989

Λήδα Καζαντζάκη, Η πτώση του τείχους της ενοχής

Τάσος Χατζητάτσης, Το γράμμα

Κώστας Βούλγαρης, Φωτογραφία αρ. 89

Λουτσιάνο Κάνφορα, Μηλίων επίκαιροι διάλογοι

Αλέξης Ζήρας, Η Ιστορία και οι μεταβαλλόμενοι ορίζοντας της λογοτεχνικής ηθικής

Μάσσιμο Κατσούλο, Η βαλκανική τραγωδία μέσα από τη σύγχρονη ελληνική ποίηση   

Σπύρος Ασδραχάς, Ιστορικότροπη λογοτεχνία

Στάθης Γουργουρής, Το κενό και το μέλλον

Δημήτρης Μίγγας, Η ετυμηγορία

Χριστίνα Ντουνιά, Η λογοτεχνία στην αγορά

Γιώργος Σταθάκης, Από το 1917 στο 1989 και πίσω στο 1968

Ανδρέας Μήτσου, Πρωθύστερη εκδίκηση

Μισέλ Φάις, Δυο κατευναστικές σκέψεις

Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Δεκαπέντε χρόνια από την πτώση του τείχους

Γιάννης Δάλλας, Ποίηση και ιστορία

Λήδα Καζαντζάκη, Η πτώση των τειχών και των προσχημάτων. Ή πώς ένας συγγραφέας της Αριστεράς μεταλλάσσεται σε ρήτορα της Νέας Δεξιάς

Σώτη Τριανταφύλλου, Χρονικό μιας δεκαπενταετίας

Νίκος Καραπιδάκης, Ιστορία και λογοτεχνία: Οι αρραβωνιασμένοι του Αλεξάνδρου Μαντζόνι

Κώστας Βούλγαρης, Ένα περιστατικό

Ευγενία Κριτσέφσκαγια, Ποιος θυμάται τον Μιχαήλ Σόλοχοφ;

Λίζυ Τσιριμώκου, Οι πολλαπλοί χρόνοι της ιστορίας

Αλέξανδρος Αργυρίου, Το ύψος ύφος και το τείχος

Αντώνης Λιάκος, «1989». Η ιστορία στην καμπή του αιώνα

Γιάννης Παπαθεοδώρου, Τα Τείχη μετά το Τείχος

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η παρέλευση δεκαπενταετίας από την πτώση του τείχους του Βερολίνου, παρέχει ίσως την ασφάλεια κάποιας απόστασης για μια πρώτη αποτίμηση, όπως έδειξε η πληθώρα των δημοσιευμάτων στον ελληνικό και ξένο Τύπο και οι σχετικές τηλεοπτικές εκπομπές, που φέτος ήσαν πολυπληθείς και μάλιστα επεκτάθησαν αρκετά πέραν της 9^ης του Νοεμβρίου 2004.

Μέσα σε αυτό το κλίμα εγγράφηκε και το παρόν αφιέρωμα των «Αναγνώσεων», δηλαδή του ενθέτου βιβλίου της Αυγής, το οποίο διήρκεσε ενάμισι μήνα (31/10/2004 έως 12/12/2004). Όμως, αυτό το αφιέρωμα δεν προέκυψε ως μια «έξυπνη» ιδέα για μια ακόμα δημοσιογραφική έρευνα, με αφορμή μια επέτειο. Δεν ήταν μια δημοσκοπία μεταξύ διανοουμένων, για να χρησιμοποιήσω τον όρο του Μάριο Βίττι με τις δηλωτικές παρηχήσεις του. Το έδειξαν άλλωστε τα ίδια τα κείμενα που το συνέστησαν, η ουσιαστική ανταπόκριση στην πρόσκληση, η υπέρβαση του εφήμερου χαρακτήρα τέτοιων «ερευνών». Πιο σωστό θα ήταν να πει κανείς, ότι στις σελίδες των Αυγής αναδείχθηκε μια συζήτηση που, με διάφορους τρόπους και μορφές, είχε ήδη ανοίξει. Αποτυπώθηκαν προβληματισμοί που διαπερνούσαν τις σκέψεις, τις απόψεις, το έργο ανθρώπων που κινούνται σε διαφορετικούς χώρους και κατευθύνσεις.

Σίγουρα η πτώση του τείχους και των ανατολικών καθεστώτων άλλαξε την επί δεκαετίες παγιωμένη διπολικότητα του κόσμου, και τις συνακόλουθες, αυτοβεβαιούμενες και αλληλοτροφοδοτούμενες, συμβολοποιήσεις του «καλού» και του «κακού». Κυρίως όμως ενέτεινε, θα έλεγα γενίκευσε, την εν πολλοίς προϋπάρχουσα αμηχανία για το «πέραν αυτών», αν θέλετε για το «μετά». Μια αμηχανία που εκφράστηκε και μέσα στο αφιέρωμα, πράγμα που δεν πρέπει να χρεωθεί ως μειονέκτημα αλλά αντίθετα ως ουσιώδες, ως εκ των ων ουκ άνευ στοιχείο μιας συζήτησης, η οποία, με τη σειρά της, αποτελεί τεκμήριο, νομίζω ισχυρό, της στιγμής που πραγματοποιήθηκε.

Το 1989 λειτούργησε ως καταλύτης, για την ανάδυση μιας σειράς φαινομένων της τελευταίας δεκαπενταετίας, τα οποία συνδέονται μαζί του προνομιακά, όπως π.χ. τα αποσχιστικά και νεοεθνικιστικά κινήματα, ιδιαίτερα στις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, και η μαζικοποίηση του ισλαμικού φονταμενταλισμού. Δεν ήταν όμως αυτή η συζήτηση που ανοίξαμε. Επικεντρώσαμε σε δύο μόνο περιοχές, στην ιστορία και τη λογοτεχνία, και μάλιστα κυρίως στις αποτυπώσεις τους στον ελληνικό χώρο. Πορευθήκαμε δηλαδή τους δύο αυτούς διακριτούς δρόμους, συχνά σταθμεύσαμε σε σημεία συνάντησης των δύο διαδρομών, όχι όμως με φορά από το παρόν προς το 1989, αλλά αντίστροφη. Στόχος μας δεν ήταν η εξήγηση του γεγονότος αλλά οι επιδράσεις του στη συνέχεια, η ψηλάφηση του παρόντος.

Βέβαια, σχετικά λίγα πράγματα μπορεί κανείς να χρεώσει ως επακόλουθα αποκλειστικά του 1989, σε μια ευθεία σχέση αιτίας και αποτελέσματος. Έτσι όμως γίνεται πάντα: κάποια στιγμή, και υπό ορισμένες προϋποθέσεις, ενδιάθετες τάσεις απελευθερώνονται, εξελίξεις επιταχύνονται, ποσοτικές συσσωρεύσεις δίνουν νέες ποιότητες, όπως θα έλεγαν οι κλασικοί. Όμως το 1989 κατά πάσα πιθανότητα δεν είναι ένα νέο 1789, παρά την επαιρόμενη βεβαιότητα κάποιων. Γιατί ήδη η αντζέντα της συζήτησης, περί του τέλους της ιστορίας, του τέλους των μεγάλων αφηγήσεων, του θανάτου της λογοτεχνίας, μάλλον θεωρείται πια ξεπερασμένη ή αν θέλετε αφορά μια ορισμένη ιστορική στιγμή. Υπάρχει όμως άλλο χρονικό ορόσημο που παραπέμπει ακριβώς σε αυτή τη στιγμή; Δεν έχει καμιά σημασία το λίγο πριν ή το λίγο μετά, αλλά το πριν από τι και μετά από τι.

Παρ’ όλα αυτά, το 1989, ανεξαρτήτως του μεγέθους των ανατροπών, μπορεί να συσχετισθεί θεωρητικά με το 1789, όπως και με άλλες χρονολογίες-ορόσημα, αν και ακόμα είναι νωρίς να αποτιμηθεί το εύρος των αλλαγών που συνοψίζει και στις οποίες παραπέμπει. Άλλωστε, τα διακυβεύματα που συνδέονται μαζί του είναι ανοικτά, συμμετέχουμε κι εμείς στην ιστορία που συμβαίνει. Όμως είναι σίγουρο, πως εξ αυτού του γεγονότος, με σημείο καμπής αυτή τη χρονολογία, ο κόσμος άλλαξε, με τρόπο μάλιστα αναγνωρίσιμο. Και το αφιέρωμά μας προσπάθησε να αποτυπώσει τη μεταβατικότητα της στιγμής που ζούμε. Καθώς και να απογράψει, έγκυρα, διαφορετικές σκέψεις, ίσως και στάσεις, που όμως διαμορφώνονται μέσα σε αυτή την ιστορική συγκυρία. Νομίζω πως το πετύχαμε.

Οπωσδήποτε μέλει να ερευνηθεί, να συζητηθεί και να αφηγηθεί, συστηματικά και αναλυτικότερα, τόσο το ίδιο το γεγονός όσο και τα πράγματα που άλλαξαν μετά το 1989. Οι δρόμοι της ιστορίας και της λογοτεχνίας είναι μακροί, η ίδια η διαδρομή είναι που κατακυρώνει και ταυτόχρονα ξεπερνά τα ορόσημα, όπως σημειώνει στην παρέμβασή του ο Γιάννης Δάλλας. Μια διαδρομή που οπωσδήποτε μας επιφυλάσσει εκπλήξεις αλλά και συναρπαστικές στιγμές, όμως, εγώ τουλάχιστον, είμαι βέβαιος για τούτο: μετά το ’89 άλλαξε ο ρυθμός του κόσμου...

Στο αφιέρωμα και στον παρόντα τόμο συμμετείχαν, ανταποκρινόμενοι πρόθυμα στην πρόσκλησή μας, ιστορικοί, κριτικοί λογοτεχνίας, δοκιμιογράφοι, αλλά και πεζογράφοι με πρωτότυπα λογοτεχνικά κείμενα, 27 άνθρωποι εν όλω, που συνέθεσαν ένα παλίμψηστο ιδεών και απόψεων. Τους ευχαριστούμε θερμά.

Τέλος, θα πρέπει να σημειώσω την ουσιαστική συμβολή του Γιάννη Παπαθεοδώρου, καθώς και του Μάσσιμο Κατσούλο, στην επιμέλεια του αφιερώματος, και να ευχαριστήσω τον Σάμη Γαβριηλίδη, για την ένταξη του τόμου στον φιλόξενο εκδοτικό του κατάλογο.

Κώστας Βούλγαρης