Ποιο σώμα;

Μάκης Θεοφυλακτόπουλος, Χωρίς τίτλο, 2010, λάδι σε καμβά, 149 x 160 εκ.

Της Βέρας Παύλου*

 

NANCY SCHEPER-HUGHES/MARGARET M. LOCK, Το νοήμον σώμα, ένα προλεγόμενον στο μελλοντικό έργο της ιατρικής ανθρωπολογίας, μτφρ.Φώτης Τερζάκης, εκδόσεις Αλήστου Μνήμης, σελ. 72

Μια εξαιρετική εκδήλωση έγινε στο Βιβλιοπωλείο Επί Λέξει. Τρία βιβλία ιατρικής ανθρωπολογίας παρουσιάστηκαν μαζί. Σε μετάφραση Φώτη Τερζάκη, σε τρεις διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους: Αλήστου Μνήμης, Αλεξάνδρεια, Επέκεινα. Η Κατερίνα Μελισσινού, ανθρωπολόγος, μας εισήγαγε στην προβληματική του σώματος στην ιατρική ανθρωπολογία. Το βιβλίο που παρουσιάζουμε βασίζεται σε  άρθρο του 1987, το οποίο στη βιοϊατρική  εποχή, όπως τόνισε η ομιλήτρια, μετά  την πανδημία, είναι εξαιρετικά επίκαιρο.
«Η αρρώστια δεν είναι ένα απομονωμένο συμβάν, ούτε μια ατυχής αψιμαχία με τη φύση. Είναι μια μορφή επικοινωνίας -η γλώσσα των οργάνων μας- μέσω της οποίας η φύση, η κοινωνία και ο πολιτισμός μιλούν ταυτόχρονα.»
Με τη φράση αυτή, που κλείνει το βιβλίο, έχουμε τη συμπύκνωση της προβληματικής. Σώμα/ψυχή είναι ένα, μονισμός έναντι του καρτεσιανού δυισμού σώματος και πνεύματος. Επιπλέον, ο φακός των δύο ανθρωπολόγων πέφτει στις τρεις κατηγορίες σώματος: ατομικό, κοινωνικό, πολιτικό σώμα διαμορφώνουν τον άνθρωπο, την ασθένεια και τον πόνο. Έχουμε μια ολιστική προσέγγιση, μακράν  της εξατομίκευσης της ασθένειας στο νεοφιλελευθερισμό, που παρεμβαίνει αποσπασματικά, μηχανιστικά και πολλαπλώς φαρμακευτικά. Η ιατρική ανθρωπολογία θέτει το ερώτημα : «Γιατί σε αυτό το πρόσωπο και όχι σε κάποιο άλλο; Γιατί αυτή η συγκεκριμένη αρρώστια; Γιατί σε αυτό το συγκεκριμένο όργανο ή στο τάδε σύστημα; Γιατί αυτή η ‘επιλογή’ συμπτωμάτων;»
Μελετώντας ιατρικές πρακτικές σε μη δυτικές κοινωνίες  και διεισδύοντας σε έννοιες της φιλοσοφίας, η ανθρωπολογία τέμνεται με την  λακανική ψυχανάλυση που βρίσκεται στην ρίζα του κοινωνικού δεσμού. Το σώμα είναι «ομιλόν», εγγράφεται σε αυτό με άρρητο τρόπο η ιστορία. Γραφή της τάξεως των ιερογλυφικών. Το σύμπτωμα είναι ομιλία που αναζητά να «ακουστεί». Το σώμα υπόκειται στην απόλαυση του Άλλου. Άλλος που εκκινώντας από την αρχαϊκή μητέρα, φορέα της διαγενεαλογίας, παίρνει τη μορφή κάθε Άλλου στον κοινωνικό Δεσμό. Το σώμα είναι βουτηγμένο σε σημαίνοντα διαγενεαλογικά, κοινωνικοπολιτικά. Διόλου «ατομικό».
Ο τίτλος, Το νοήμον σώμα, εκφράζει μια αλήθεια κοινή σε ανθρωπολογία και ψυχανάλυση. Το σύμπτωμα έχει «νόημα» που αναζητά να αποκωδικοποιηθεί. Πριν περάσουμε στην αλόγιστη χρήση φαρμάκων, ο κλινικός οφείλει να «ακούσει».
Πόσο εφικτό είναι αυτό σε έναν πολιτισμό ταχύτητας, κατανάλωσης, εκμετάλλευσης; Ο άνθρωπος γίνεται εξάρτημα της μηχανής. Το σώμα συρρικνώνεται, νοσεί. Μια τεράστια βιομηχανία  το «συντηρεί» μηχανικά. Ποια ποιότητα ζωής, σχέσης με τη φύση, τους άλλους; Σώμα εσώκλειστο.
Η διαφορά με την ψυχανάλυση επισημαίνεται από τις συγγραφείς στο «συμβολικό» σώμα. Φυσικό σύμβολο που προσφέρει πλούσιες πηγές μεταφορών. «Το σώμα συμβολίζει καθετί άλλο», εννοώντας φύση και κοινωνία. Αναφέρονται παραδείγματα, όπως οι Κολαχουάγια της Βολιβίας που «κατανοούν τα σώματά τους με όρους του βουνού και αντιλαμβάνονται το βουνό με όρους της δικής τους ανατομίας». Το σώμα στους μη δυτικούς πολιτισμούς εξημερώνει τον χώρο όπου κατοικεί ο άνθρωπος. Φύση και σώμα αποτελούν  ολότητα με αλληλεπίδραση και αντανάκλαση του ενός στο άλλο. Κάτι που ο σύγχρονος δυτικός έχει απωλέσει εντελώς. Η θεραπεία γίνεται με βάση το όλον, καθώς το σώμα είναι μικρόκοσμος του σύμπαντος και όχι μηχανή.
Η σημαντικότερη συνέπεια της αποξένωσης στον μεταβιομηχανικό κόσμο είναι ότι οτιδήποτε συγκινησιακό επηρεάζει το σώμα ως προέκτασή του στον φυσικό, κοινωνικό και υπερφυσικό κόσμο, αντιμετωπίζεται ως νόσος, σωματική ή ψυχική,  η οποία πρέπει να κατασταλεί άμεσα  φαρμακευτικά.  «Η διοχέτευση της πραγματικής δυσφορίας στο ιδίωμα της αρρώστιας έχει οδηγήσει σε ‘ιατρικοποίηση’ και υπερπαραγωγή ασθενειών». Είναι η έννοια του «πολιτικού» σώματος το οποίο ελέγχεται και ορίζεται μέσα από τις βασικές αρχές του καπιταλισμού. Σώμα που εργάζεται αδιάκοπα, τρέχει αδιάκοπα και υπόκειται στην πίεση του ανταγωνισμού.
Το άρθρο καταλήγει ελπιδοφόρα. Η επιστημολογία και η μεταφυσική του νοούντος σώματος στο σύγχρονο κόσμο χρειάζεται αποδόμηση βασικών παραδοχών. Αν και μοιάζει δύσκολο, η ιατρική ανθρωπολογία μπορεί να συνεισφέρει στην κατεύθυνση αυτή. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η δυναμική του κοινωνικού σώματος. Πολλοί ασθενείς αναγνωρίζουν πλέον ότι ο ψυχισμός έχει ισχυρή επίδραση στο σώμα όπως και όλο και περισσότεροι γιατροί στρέφονται σε «μαλακότερες» επιστήμες, της ψυχανάλυσης, της ανθρωπολογίας της ιατρικής κοινωνιολογίας, της ψυχιατρικής επιδημιολογίας. Η ίδια η κοινωνία γίνεται φορέας αλλαγής και η διάδοση άρθρων, εμπειριών, ιδεών γίνεται κομβική.
 
*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια