Ο άνθρωπος από το μέλλον

Άποψη της έκθεσης «View of Us» της Φωτεινής Παλπάνα στην Ιλεάνα Τούντα. Φωτ. Δημήτρης Φουτρής.

Του Χρήστου Λάσκου*

 

ANAYO BHATTACHARYA, Τζον φον Νόιμαν, Ο άνθρωπος από το μέλλον, (μετάφραση: Σπύρος Πανέλης), Εκδόσεις Τραυλός, σελ. 548

 

Μακάρι να ήξερα περισσότερα μαθηματικά

Έρβιν Σρέντινγκερ

Ο Τζον φον Νόιμαν ήξερε πολλά μαθηματικά. Τόσα που έμεινε στην επιστημονική ιστορία ως ο κατεξοχήν μη-κατατάξιμος. Οι περιοχές στις οποίες παρήγαγε μείζον έργο είναι τόσο πολλές και ποικίλες, που είναι πολύ δύσκολο να εντοπίσεις την κυριότερη. Από την άλλη, ούτε και μαθηματικό τον λες, στο μέτρο που, περισσότερο από την δουλειά πάνω στα μαθηματικά τον ενδιέφερε η δουλειά με τα μαθηματικά. Όπου αυτή μπορεί να γίνει - μέχρι και στα, εντελώς αμφισβητούμενης επιστημονικότητας, δυσώνυμα economics. Επομένως, αρκεί, νομίζω, να πούμε πως ο φον Νόιμαν είχε αυτό που εύχονταν για τον εαυτό του ο Σρέντινγκερ - ήξερε πολλά μαθηματικά.
Η παρουσίαση ενός βιβλίου για τον φον Νόιμαν σε μια αριστερή εφημερίδα ίσως να είναι κάπως παράξενη. Ο ίδιος είχε εκδηλώσει τον αντικομμουνισμό του σε πολλές περιπτώσεις. Κάποια στιγμή, μάλιστα, με ενθουσιώδη τρόπο, υπεραμύνθηκε της άποψης για ένα προληπτικό χτύπημα εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Δεν είναι ευχάριστα πράγματα αυτά. Όπως και με τον Χάιντεγκερ, άλλωστε, σε ό,τι αφορά την φιλοσοφία. Όμως, ο Χάιντεγκερ «ήξερε πολλή φιλοσοφία» και ο φον Νόιμαν ήξερε πολλά μαθηματικά. Όπως, τηρουμένων των αναλογιών,  συνέβαινε και με πολλούς σταλινικούς. Δεν είναι μόνο οι δεξιοί επιστήμονες το θέμα, λοιπόν.
Ο φον Νόιμαν ασχολήθηκε με πλήθος τομέων. Από την θεμελίωση των μαθηματικών, στη κβαντική διεμπλοκή και την απόρριψη της δυνατότητας κρυμμένων μεταβλητών, μέχρι την πυρηνική της βόμβας και τη γέννηση του σύγχρονου υπολογιστή, από την θεωρία παιγνίων έως την συμβολή στη συζήτηση για την έλευση των αντιγραφέων (“Μηχανές που κατασκευάζουν μηχανές και μηχανές που φτιάχνουν διάνοιες”) κι άλλα πολλά ακόμη. Όπως ήδη προανέφερα, ήταν ικανός για θαύματα: κατάφερε, σε ένα βαθμό, να κάνει ενδιαφέρουσα ακόμη και την θλιβερή ενασχόληση των οικονομικών.
Η αξία του είναι προφανής και τεράστια ακόμη κι όταν κάνει «λάθος». Χαρακτηριστική από αυτήν την άποψη είναι η συμβολή του σε σχέση με την ερμηνεία της κβαντικής μηχανικής, της φυσικής του μικρόκοσμου. Όπως είναι γνωστό, από πολλά σχετικά μου άρθρα σε αυτήν την στήλη, και ακόμη περισσότερο από ένα σύνολο βιβλίων που έχει εκδώσει, πρώτος και καλύτερος μεταξύ άλλων, ο «Τραυλός», η συμπεριφορά του κόσμου στην πολύ μικρή κλίμακα είναι εντελώς ανοίκεια για εμάς, στο όριο του παράλογου. Το γεγονός, π.χ., ότι ένα ηλεκτρόνιο «κινούμενο» από ένα σημείο σε ένα άλλο δεν ακολουθεί καμιά κλασσική διαδρομή ανάμεσα στα δύο σημεία, αλλά βρίσκεται στο πρώτο και μετά στο δεύτερο, χωρίς να έχει «κινηθεί» σε οποιαδήποτε τροχιά ενδιάμεσα είναι, αν το συνειδητοποιήσουμε, δεόντως παράδοξο. Το ό,τι δεν μπορούμε βάσει των αρχικών του συνθηκών να προβλέψουμε πού θα βρεθεί τελικά, παρά μόνο την πιθανότητα να βρεθεί κάπου, είναι εναντίον κάθε εμπειρίας μας από τον δικό μας –«μέσο» -κόσμο. Το ό,τι η μετακίνηση του ηλεκτρονίου από μια στοιβάδα σε μια άλλη στο άτομο του υδρογόνου γίνεται ακαριαία -σε μηδενικό, ακριβώς, χρόνο, δηλαδή- δεν μπορεί παρά να μας φαίνεται ολοκληρωτικά παράλογο. Το ό,τι δυο φωτόνια τα οποία συνδέθηκαν στην αρχή συνεχίζουν να είναι ενιαίο σύστημα ακόμη κι όταν απέχουν 10 δισεκατομμύρια έτη φωτός και επικοινωνούν με άπειρη ταχύτητα οποιαδήποτε στιγμή είναι εξωφρενικό.
Αυτά τα «παράλογα» οδήγησαν πολλούς φυσικομαθηματικούς -με πρώτο, ανάμεσά τους, τον Αϊνστάιν- να υποστηρίξουν πως αυτή η εικόνα του κόσμου δεν είναι πλήρης, αλλά υπάρχουν κρυμμένες μεταβλητές, που θα εξηγούσαν τα αλλόκοτα παράδοξα, εντελώς λογικά και σε συμφωνία με την εμπειρία μας - μένει να τις ψάξουμε και να τις βρούμε. Ε, λοιπόν, ο φον Νόιμαν απέδειξε πως κρυμμένες μεταβλητές δεν μπορεί να υπάρχουν. Έστω κι αν σήμερα ξέρουμε πως η αριστοτεχνική απόδειξή του δεν είναι ορθή, οι δρόμοι που άνοιξε η διατύπωσή της αποδείχτηκαν μοναδικά παραγωγικοί. «Λάθη» με όφελος πολύ μεγαλύτερο από πολλά «σωστά».
Ο Bhattacharya μας ξεναγεί με μοναδικό τρόπο σε πολλές από τις συμβολές του φον Νόιμαν. Η μετάφραση είναι εξαιρετική, κάτι καθόλου δεδομένο σε κείμενα τόσο απαιτητικά.
***
Ο φον Νόιμαν, ήδη από πολύ νωρίς, διείδε και ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για όσα σήμερα ονομάζουμε οικολογικά προβλήματα, καθώς και για τις τεχνολογικές διακινδυνεύσεις. Όπως σημειώνει ο Bhattacharya, «[π]ουθενά αλλού η διελκυστίνδα μεταξύ του ψυχρού υπολογιστή και του ευγενικού φιλάνθρωπου δεν είναι τόσο έκδηλη όσο στον στοχασμό του φον Νόιμαν για τις υπαρξιακές απειλές που θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα […] Ένα άρθρο του [του Ιουνίου του 1955…] με τίτλο ‘Μπορούμε να Επιβιώσουμε  από την Τεχνολογία;’, τελειώνει με μια τρομερή προειδοποίηση: ‘Κυριολεκτικά και μεταφορικά, μας τελειώνει ο χρόνος’ […] Πολύ πριν η κλιματική αλλαγή γίνει αντικείμενο ευρείας συζήτησης, το άρθρο του φον Νόιμαν δείχνει ότι ο ίδιος είχε αντιληφθεί ότι οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από την καύση άνθρακα και πετρελαίου θερμαίνουν τον πλανήτη μας […] Πιθανότατα, [επιπλέον], αυτή ήταν η πρώτη φορά που κάποιος μίλησε για σκόπιμη ψύξη της Γης […]» (σελ. 442).
«Είμαι εδώ, για να σας πως ότι το σπίτι μας καίγεται», φωνάζει ο Γκρέτα Τούνμπεργκ. Το σπίτι μας, που, για μας, τουλάχιστον, είναι μοναδικό. Ο φον Νόιμαν ήταν ανάμεσα σε αυτούς, που πίστευαν πως αυτό το σπίτι ήταν μοναδικό σε ολόκληρο το Σύμπαν. Η τοποθέτησή του απέναντι στο παράδοξο Φέρμι («Μα, πού είναι όλοι αυτοί;»), στο γιατί το ανθρώπινο είδος δεν έχει ακόμη έρθει σε επαφή με έναν εξωγήινο πολιτισμό, παρά τις εκτιμήσεις πως θα πρέπει να υπάρχουν ένα σωρό από αυτούς μόνο στο γαλαξία μας, έναν μόλις ανάμεσα στα 400 δισεκατομμύρια του ορατού Σύμπαντος, ήταν πως είμαστε μόνοι μας. Τα ανθρώπινα όντα αποτελούν το μοναδικό ευφυές είδος στο Σύμπαν.
Αν είναι έτσι, καταλαβαίνουμε πως το μέλλον μας, η πιθανή καταστροφή μας, εκτός από υπαρξιακό, αποκτά κοσμολογικό και οντολογικό ενδιαφέρον. Αν είμαστε μόνοι, αποτελούμε τη μοναδική ευκαιρία για τον κόσμο να έχει συνείδηση του εαυτού του. Αυτό που διακυβεύεται, λοιπόν, αν ισχύει η άποψη του φον Νόιμαν είναι κάτι ακόμη μεγαλύτερο -αν μπορεί να υπάρξει κάτι μεγαλύτερο.
 
*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός