Η υπερνοημοσύνη κι εμείς

Άποψη της έκθεσης «Nouveau réalisme» (φωτ.: Χριστόφορος Δουλγέρης)

ΑΠΟ ΤΙΣ ΦΥΣΙΚΟΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Του Χρήστου Λάσκου*

MAX TEGMARK, LIFE 3.0 -Τι θα σημαίνει να είσαι άνθρωπος στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης; Μετάφραση: Νίκος Αποστολόπουλος, εκδόσεις Τραυλός, σελ. 580

Η πιο θλιβερή πτυχή της ζωής σήμερα είναι πως η επιστήμη συγκεντρώνει γνώση ταχύτερα απ’ ό,τι η κοινωνία συγκεντρώνει σοφία

Ισαάκ Ασίμοφ

Ο Μαξ Τέγκμαρκ έχει συστηθεί στο ελληνικό κοινό κυρίως μέσα από το βιβλίο του «Το μαθηματικό Σύμπαν» − και πάλι από τις εκδόσεις Τραυλός. Το βιβλίο το παρουσίασα ήδη από αυτήν εδώ τη στήλη, με την αίσθηση πως πρόκειται για ένα σπουδαίο έργο κατανόησης των βαθύτερων επιπέδων του Είναι. Ένα έργο, δηλαδή, το οποίο διερευνώντας επιστημονικά ζητήματα σχετικά με τη φύση, την εξέλιξη, τις προοπτικές και το «νόημα» του Σύμπαντος, εμπλέκεται σε κάποια από τα κορυφαία οντολογικά ερωτήματα, που απασχολούν την φιλοσοφική −και την καλή θεολογική, ακόμη− σκέψη, από τις απαρχές, σχεδόν, του πολιτισμού.

Το «LIFE 3.0», με μια έννοια, αποτελεί συνέχεια του προηγούμενου, αφού, ερευνώντας τα ζητήματα της νοημοσύνης και της συνείδησης −τόσο από την άποψη της φύσης τους, όσο και από αυτή των προοπτικών τους− επιχειρεί να θέσει αυτές τις ποιότητες, για να θυμηθούμε έναν σχολαστικό φιλοσοφικό όρο, στο επίκεντρο. Με άλλα λόγια, ο Τέγκμαρκ μας δίνει μια εικόνα του κόσμου διεαυτού, χωρίς να παραλείπει να δώσει και στοιχεία αναφορικά με το Σύμπαν καθεαυτό − την «αντικειμενική» του, δηλαδή, υπόσταση.

Να το θαυμαστό πλαίσιο, μέσα στο οποίο κινούμενος μας φέρνει σε επαφή με θέματα φυσικής, μαθηματικών, κοσμολογίας, επιστήμης της πληροφορίας, αλλά και φιλοσοφίας, που βρίσκονται στην αιχμή της διεθνούς συζήτησης:

«Σχεδόν δεκατέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια μετά τη γέννησή του (για την ακρίβεια, 13.8 δισεκατομμύρια), το Σύμπαν μας ξύπνησε και βάλθηκε να εξερευνήσει τον εαυτό του. Από έναν μικρό μπλε πλανήτη, μικροσκοπικά κομμάτια Σύμπαντος με συνείδηση άρχισαν να ατενίζουν τον κόσμο με τηλεσκόπια, ανακαλύπτοντας επανειλημμένως πως όσα πίστευαν ότι υπήρχαν είναι απλώς ένα μέρος μιας μεγαλύτερης δομής: ένα ηλιακό σύστημα, ένας γαλαξίας και ένα σύμπαν με πάνω από εκατό δισεκατομμύρια άλλους γαλαξίες αραδιασμένους σε περίπλοκα σχέδια που σχηματίζουν ομάδες, σμήνη και υπερσμήνη. Και μολονότι αυτοί οι παρατηρητές που διαθέτουν αυτεπίγνωση διαφωνούν για πολλά πράγματα, συνήθως συμφωνούν ότι οι γαλαξίες είναι όμορφοι και προκαλούν δέος. Η ομορφιά, ωστόσο, είναι θέμα υποκειμενικό, δεν περιλαμβάνεται στους νόμους της φυσικής -γι’ αυτό πριν το Σύμπαν ξυπνήσει, δεν υπήρχε ομορφιά» (σελ. 43).

Ήταν, όμως, σχεδιασμένο εξ αρχής −ό,τι κι αν σημαίνει το «εξαρχής», σε έναν κόσμο, που μπορεί και να είναι άπειρος στον χρόνο− το Σύμπαν να ξυπνήσει, να δει τον εαυτό του και να αποκτήσει συνείδηση της ύπαρξής του; Ο Τέγκμαρκ −ως φυσικός− παραείναι «υλιστής», για να πιστεύει σε ευφυείς σχεδιασμούς. Ο «Θεός» του μοιάζει με τον σπινοζικό Θεό (Deus sive natura -Θεός, δηλαδή, φύση ).

Το περισσότερο, ωστόσο, θεμιτό ερώτημα για το εάν η εμφάνιση της νοημοσύνης και της συνείδησης −διακριτών πραγμάτων− εμπεριέχεται στους νόμους της φύσης, με τρόπο, ώστε αυτές να εμφανίζονται αρκεί να τους δοθεί ο χρόνος, είναι ακόμη πιο ενδιαφέρον. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, στο μέτρο που η νοημοσύνη, πιθανόν, δεν συνεπάγεται και συνείδηση, αν θεωρήσουμε την τελευταία, με την πιο ευρεία δυνατή έννοια, ως «υποκειμενική εμπειρία». Πραγματικά, τίποτε δεν απαγορεύει την ύπαρξη στο μέλλον υπερνοήμονος μηχανικής ζωής, χωρίς την παραμικρή συνείδηση. Τι είναι, όμως, συνείδηση; Ο Τέγκμαρκ θα παλέψει με αυτό το εξαιρετικά δύσκολο και διαμφισβητούμενο ερώτημα σε αρκετές σελίδες του βιβλίου με πολύ γόνιμο τρόπο και δείχνοντας πλευρές, που είναι απίθανο να τις σκεφτούμε από μόνοι μας. Ωστόσο, οι μεγάλες δυσκολίες παραμένουν.

Το παράδοξο δε είναι πως η συνείδηση, για την οποία τόσα λίγα ξέρουμε, είναι η μεγαλύτερη βεβαιότητά μας. Όπως το έθεσε πρωτοποριακά ο Ντεκάρτ, μπορώ να αμφισβητήσω τα πάντα, όσα βλέπω γύρω μου, όσα νιώθω με τις αισθήσεις μου, το πληκτρολόγιο στο οποίο γράφω, το βιβλίο που κρατώ δίπλα μου. Μπορεί τίποτε από αυτά να μην υπάρχει έξω από ένα όνειρό μου νυχτερινό ή μια βαριά ψευδαίσθηση. Τα πάντα μπορώ να αμφισβητήσω. Το μόνο που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση είναι πως «αυτός» που αμφιβάλλει, «αυτός» που σκέφτεται, το cogito, ο σκεπτόμενος εαυτός, υπάρχει. Αυτός που αμφιβάλλει για τα πάντα, δεν μπορεί να μην υπάρχει, έστω κι αν τίποτε από αυτά που σκέφτεται δεν υπάρχει στην «πραγματικότητα». Η μεγαλύτερη βεβαιότητα, η πιο ασαφής ύπαρξη.

Και να το ξαναπώ, με τα λόγια του Σρέντινγκερ, αυτήν την φορά. Η συνείδηση είναι κρίσιμη για το Σύμπαν, γιατί χωρίς αυτήν, θα πρόκειται για «ένα έργο μπροστά σε άδεια καθίσματα, που δεν θα έχει γραφτεί για κανένα, ένα έργο που ουσιαστικά δεν θα υπάρχει» (σελ. 425).

Αναφέρθηκα, στο λίγο χώρο που διαθέτω, σε ένα από τα πολλά συναρπαστικά, επιστημονικά και φιλοσοφικά, θέματα που διεξέρχεται ο Τέγκμαρκ. Με τελικό στόχο, να θέσει κάποιες προϋποθέσεις για τη σημαντικότερη, όπως λέει, συζήτηση του καιρού μας, που αφορά το μέλλον της ζωής με την Τεχνητή Νοημοσύνη στην, πολύ πιθανή, μάλιστα, προοπτική της Υπερνοημοσύνης, μιας γενικής, δηλαδή, νοημοσύνης, πολύ ανώτερης από την ανθρώπινη.

Πώς πάμε από την ύλη στη νοημοσύνη; Πώς προβλέπεται να διαμορφωθεί το εγγύς μέλλον, σε ό,τι αφορά, μεταξύ άλλων, τα σφάλματα, τους νόμους, τα όπλα και τα επαγγέλματα; Ή τους κυβερνομηχανισμούς; Τα επόμενα 10000 χρόνια; Δισεκατομμύρια χρόνια μετά; Θα φτάσουν οι «απόγονοί» μας −ό,τι κι αν είναι− στην κατανόηση, στην εύρεση κάποιου «νοήματος» για όλα αυτά;

Ο Τέγκμαρκ θα ψάξει μέχρι και σχετικά με τα κατάλληλα κοινωνικά συστήματα, που θα μπορούσαν να αναμετρηθούν με τις απίστευτες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε. Μεταφέρω μόνο πως, ανάμεσα σε πολλά, το μοναδικό που φαίνεται να προάγει την ανθρώπινη ευτυχία είναι αυτό που ονομάζει «ισονομιστική (εξισωτική) ουτοπία».

*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός