Ο Μακρυγιάννης στη Μεταπολίτευση

Της Ελένης Πασχαλούδη*

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ, Ο Μακρυγιαννισμός. Τραγούδια για τον Μακρυγιάννη, εκδόσεις Θίνες, σελ. 160

Ο Γιώργος Κόκκινος στο τελευταίο του βιβλίο ασχολείται με τον «Μακρυγιαννισμό» και τα τραγούδια για τον Μακρυγιάννη. Πιο συγκεκριμένα όμως ασχολείται με τον τρόπο που μυθοποιήθηκε και εξιδανικεύτηκε ο Μακρυγιάννης μέσα από σχετικά τραγούδια στην περίοδο της Μεταπολίτευσης.

Το βιβλίο κερδίζει αμέσως το ενδιαφέρον του αναγνώστη για δύο κυρίως λόγους. Πρώτον, αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα πολιτισμικής ιστορίας, η οποία θα μπορούσαμε να πούμε ότι ακόμη και σήμερα υποαντιπροσωπεύεται στις ιστορικές σπουδές. Δεύτερον, η Μεταπολίτευση, στην οποία εστιάζει χρονικά την ανάλυσή του ο συγγραφέας, είναι μια περίοδος εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και δημιουργική. Η εκ βάθρων αλλαγή του πολιτικού σκηνικού, που προκλήθηκε από την πτώση της δικτατορίας και την απονομιμοποίηση του μετεμφυλιακού πλέγματος εξουσίας, προκάλεσε μια πολιτική και πολιτισμική έκρηξη η οποία εκφράστηκε με έντονη πολιτική δραστηριότητα, πλούσια πολιτισμική παραγωγή, και με την εμφάνιση πολυάριθμων και δυναμικών κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων. Ωστόσο, η περίοδος αυτή αποτελεί σε γενικές γραμμές ακόμη άγνωστο έδαφος για τους ιστορικούς, οι οποίοι αποφεύγουν την πολυπλοκότητα και την πολυσημία της. Σε αυτό ίσως και να συνετέλεσε το γεγονός ότι, τα τελευταία χρόνια, αυτό που ονομάστηκε «κουλτούρα της Μεταπολίτευσης» λοιδορήθηκε, καθώς εν ολίγοις θεωρήθηκε υπεύθυνη για μια σειρά από παθογένειες οι οποίες συνέβαλαν στη χρεοκοπία της χώρας.

Η μελέτη του Κόκκινου επικεντρώνεται σε ένα μικρό αλλά πολύ χαρακτηριστικό δείγμα της πολιτισμικής παραγωγής εκείνης της περιόδου, στα τραγούδια για τον Μακρυγιάννη. Στην έκδοση παρατίθενται τα εν λόγω τραγούδια, ταξινομημένα με αύξουσα χρονολογική σειρά, σύμφωνα με το έτος που κυκλοφόρησε το άλμπουμ στο οποίο συμπεριλαμβάνονται. Στην καταγραφή αυτή βρίσκουμε τραγούδια τα οποία κυκλοφόρησαν από το 1967 μέχρι και το 2015. Μεταξύ των στιχουργών που έγραψαν σχετικά τραγούδια βρίσκονται οι Μάνος Ελευθερίου, Νίκος Γκάτσος, Γιώργος Ανδρέου, Μανώλης Ρασούλης, ο Θεσσαλονικιός ποιητής Ντίνος Χριστιανόπουλος, αλλά και ο Τζίμης Πανούσης. Τα τραγούδια αυτά μελοποιήθηκαν από κορυφαίους Έλληνες συνθέτες, όπως ο Μάνος Λοΐζος, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Ηλίας Ανδριόπουλος, ο Νότης Μαυρουδής κ.ά.

Βέβαια, ο συγγραφέας, ως ιστορικός, δεν αναλύει τα κομμάτια μουσικολογικά αλλά ιστορικά. Και παρακολουθώντας την εμβριθή του ανάλυση συνειδητοποιούμε ότι το παρόν και το παρελθόν διαπλέκονται όχι μόνο στον εορτασμό των επετείων, στις σχολικές γιορτές ή στον πολιτικό λόγο αλλά και στην πολιτισμική παραγωγή. Κάθε εποχή, όπως επισημαίνει ο Κόκκινος, όταν δεν δημιουργεί νέους ήρωες, προσαρμόζει τους παλιούς στα δικά της μέτρα, σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις της ιστορικής της συνείδησης και με τις ιδεολογικές ζυμώσεις που συμβαίνουν στο εσωτερικό της.

Η εξιδανίκευση λοιπόν του Στερεοελλαδίτη οπλαρχηγού -η οποία είχε ξεκινήσει ήδη από τον Μεσοπόλεμο και την περίφημη «Γενιά του ’30»- στη Μεταπολίτευση εκδηλώνεται σε ένα περιβάλλον έντονων ιδεολογικών αναζητήσεων, οι οποίες άφησαν ανεξίτηλο το στίγμα τους σε όλη την πολιτισμική παραγωγή. Αυτή βέβαια η σύνδεση κουλτούρας και πολιτικής είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1960, με γνωστότερο παράδειγμα το έργο του Μίκη Θεοδωράκη. Φυσικά αυτού του είδους η καλλιτεχνική δημιουργία, η οποία είχε κοινωνικό προσανατολισμό και πολιτικό πρόσημο, περιορίστηκε από το δικτατορικό καθεστώς. Ωστόσο δεν διακόπηκε, συνεχίστηκε με πολλές μορφές. Στο εξωτερικό οι μεγάλες συναυλίες του Μίκη Θεοδωράκη πλαισίωσαν την αντιστασιακή δραστηριότητα πολιτικών και καλλιτεχνών οι οποίοι διέφυγαν από την Ελλάδα της δικτατορίας. Στο εσωτερικό τα πράγματα ήταν πιο δύσκολα αλλά οι νέες αναζητήσεις στη μουσική και η στροφή στην παράδοση ήταν μια πράξη αντίστασης.

Με τη Μεταπολίτευση όλη αυτή η δημιουργική καλλιτεχνική δραστηριότητα επανήλθε. Μέσα σε αυτή την πανδαισία της καλλιτεχνικής παραγωγής εντάσσεται και η στροφή στον Μακρυγιαννισμό, ο οποίος ως παλαιότερο ρεύμα εκφράζει μια σειρά από ζητούμενα της περιόδου. Ο Αντώνης Λιάκος σημειώνει εύστοχα ότι η δημόσια ιστορία της Μεταπολίτευσης συγκροτήθηκε γύρω από τις έννοιες «Ρωμιοσύνη», «ιθαγένεια» και «αντίσταση». Η Ρωμιοσύνη σήμαινε το έθνος χωρίς κράτος, τον λαό που ήταν φορέας της ιστορικής και πολιτισμικής συνέχειας με το παρελθόν. Ο όρος αυτός ερχόταν σε αντίθεση με την εθνικοφροσύνη που είχε συγκεκριμένο πρόσημο λόγω εμφυλίου πολέμου και δικτατορίας. Η ιθαγένεια σήμαινε την εθνική συνείδηση και η αντίσταση ενσάρκωνε ένα νέο αφήγημα: εκείνο το οποίο ερχόταν σε σύγκρουση με τη διαίρεση της εθνικοφροσύνης. Στη θέση της διαίρεσης εθνικόφρονες (νικητές) / μη εθνικόφρονες (ηττημένοι) έχουμε, μετά την πτώση της δικτατορίας, την ανάδυση του λαού που αντιστέκεται ενάντια σε ξένους και ντόπιους εχθρούς. Αυτό το αφήγημα εμπλουτίστηκε φυσικά, ενδυναμώθηκε εκείνη την εποχή και χρησιμοποιήθηκε εκτενώς και στον πολιτικό λόγο για πάρα πολλά χρόνια. Ο λαός επιτέλους ήταν ενωμένος, οι εχθροί του είχαν συντριβεί και η έκβαση των αγώνων θα ήταν επιτέλους -μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας- επιτυχημένη.

Σε αυτό το κλίμα, ο μυθοποιημένος Μακρυγιάννης μπορούσε να βρει τη θέση του, καθώς εξέφραζε το τρίπτυχο χωρίς να συνδέεται με τη διαιρετική κληρονομιά της δεκαετίας του 1940. Αντίθετα, προερχόμενος από την ηρωική παράδοση του 1821 μπορούσε να υπηρετήσει την έννοια της Ρωμιοσύνης και της ιθαγένειας. Την ίδια στιγμή η σύγκρουσή του με τη μοναρχία τον καθιέρωνε στο ηρωικό σύμπαν όσων πολέμησαν για τη δημοκρατία και την καθιέρωσή της.

Ο δίσκος Γράμματα στον Μακρυγιάννη και η επιτυχία του για πολλά χρόνια μετά την πρώτη του κυκλοφορία, το 1979, δείχνει ακριβώς τη δύναμη της συμβολοποίησης του οπλαρχηγού, αλλά και αποκρυσταλλώνει, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας «την ιδεολογική ηγεμονία του εθνολαϊκισμού» και την ανάγκη της κοινωνίας για πρότυπα θετικά, ενωτικά και υπερβατικά των διαιρέσεων που σημάδεψαν το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα. Αυτή την ανάγκη εικονογραφεί συμβολικά και η επιλογή του Ανδρέα Παπανδρέου να ιδρύσει το ΠΑΣΟΚ στις 3 Σεπτεμβρίου 1974.

* Η Ελένη Πασχαλούδη είναι ιστορικός

Arman, «Μείζων συγχορδία», 1962, τεμαχισμένο τσέλο σε ξύλινη επιφάνεια, 162 × 122 εκ.,
Linda and Guy Pieters Foundation