Ραφαέλ Καδένας (Rafael Cadenas)

1880, Laterna Magica της εταιρίας Schoener

Της Βάσως Χρηστάκου*

Με την ευκαιρία της πρόσφατης βράβευσης για το 2022 του βενεζολάνου ποιητή Ραφαέλ Καδένας με τη μεγαλύτερη διάκριση των ισπανικών γραμμάτων, το Βραβείο Θερβάντες, παρουσιάζουμε τον δημιουργό και αποσπάσματα από το έργο του.

Δεν συνηθίζω να χρησιμοποιώ τη λέξη ευτυχία∙ τη βρίσκω πολύ μεγάλη για μένα

Ραφαέλ Καδένας

Ο Ραφαέλ Καδένας γεννήθηκε τον Απρίλη του 1930 στο Μπαρκισιμέτο, πρωτεύουσα της πολιτείας Λάρα της Βενεζουέλας. Στα πρώτα του σχολικά χρόνια φοίτησε στο σχολείο Σιμόν Μπολίβαρ αλλά λόγω της πολιτικής του στράτευσης στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Βενεζουέλας εκδιώχθηκε από το λύκειο και κατέληξε στη Βαλένθια. Σε ηλικία 20 ετών πήγε στο Καράκας για να σπουδάσει στο Κεντρικό Πανεπιστήμιο της Βενεζουέλας (Universidad Central de Venezuela, UCV).

Ο Καδένας, μία από τις πιο σημαντικές φωνές των λατινοαμερικάνικων γραμμάτων, δημοσίευσε το πρώτο πλήρες έργο του, αποτελούμενο από δέκα ποιήματα [(Cantos iniciales) (Αρχικά ποιήματα)] το 1946. Το 1952, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του στρατηγού Μάρκος Πέρεθ Χιμένεθ, φυλακίστηκε επί πέντε μήνες∙ μετά εξορίστηκε στο Τρινιδάδ και στο Τομπάγο, όπου έμαθε αγγλικά και έγραψε το βιβλίο Una isla (Ένα νησί), δημοσιευμένο στη Βενεζουέλα το 1958, μετά την επιστροφή του. Για την εμπειρία της εξορίας του έγραψε επίσης το Cuadernos del destierro (Τετράδια εξορίας), έργο δημοσιευμένο το 1960 από το λογοτεχνικό γκρουπ Στρογγυλή Τράπεζα (Tabla Redonda), του οποίου υπήρξε συνιδρυτής μαζί με τους Μανουέλ Καβαλιέρο, Χεσούς Σανόχα Ερνάντεθ, Ντάριο Λανθίνι, Αρνάλντο Ακόστα Μπέλιο, Χεσούς Ενρίκε Γκεδέθ και Λίχια Μπόρχες το 1959.

Επαναστάτης στα νεανικά του χρόνια, με το πέρασμα του χρόνου κατέληξε στον σκεπτικισμό και τον καρτεσιανό ορθολογισμό. Το ποίημά του «Ήττα» είναι μια ωδή στην αποτυχία∙ σε αυτό αποτυπώνεται η προσωπική του κόλαση, που υπήρξε το σήμα κατατεθέν της γενιάς του ’60. Τα έργα του αποθεώθηκαν από την κριτική και θεωρούνται κλειδιά, εάν κάποιος θέλει να κάνει μια βαθιά ανάλυση της πραγματικότητας μέσω της ποίησης. Συνηθίζεται το έργο του να συγκρίνεται με τη φιλοσοφική σκέψη και το στυλ του με συγγραφείς όπως ο Φρίντριχ Χέντερλινγκ (Friedrich Hölderlin), ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε (Rainer María Rilke) και ο Χοσέ Γκοριστίσα (José Gorostiza).

Πλησιάζοντας τη φωνή του, ο αναγνώστης θα συναντηθεί με ένα μαγικό σύμπαν, γεμάτο με αποχρώσεις και ικανό να τον μεταφέρει σε έναν άλλο χώρο για να συλλογιστεί τα σπουδαιότερα πράγματα της ζωής.

Το 1983 δημοσίευσε το Amante (Εραστής), ένα από τα πιο γνωστά του έργα και την ίδια χρονιά το Anotaciones (Καταχωρίσεις), βιβλίο για το οποίο έλαβε ) για το συνολικό του έργο, το 1984, το Βραβείο Δοκιμίου του CONAC (Εθνικό Συμβούλιο Κουλτούρας. Ο Καδένας έγραψε επίσης τα Falsas Maniobras (Λανθασμένοι χειρισμοί) (1966), Intemperie (Κακοκαιρία) (1977), El taller de al lado (Το διπλανό εργαστήριο) (2005), καθώς επίσης και επιστημονικές μελέτες όπως Literatura y Vida (Λογοτεχνία και Ζωή), Realidad y Literatura (Πραγματικότητα και Λογοτεχνία) και En torno al Lenguaje (Γύρω από τη γλώσσα), ανάμεσα σε άλλα πολλά. Έχει μεταφράσει στα γαλλικά, ιταλικά και αγγλικά.

Για το έργο του αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας των Πανεπιστημίων ULA, UCV, UCLA και USB. Βραβεύτηκε επίσης με το Premio Internacional de Poesía Federico Carcía Lorca, το Premio Reina Sofía de Poesía Iberoamericana και το Premio de Literatura y Lenguas Romances de la Feria Internacional del Libro de Guadalajara.

Ο Ραφαέλ Καδένας τιμήθηκε στις 10 Νοεμβρίου 2022 με το βραβείο Θερβάντες Λογοτεχνίας (Premio Cervantes de Literatura), όντας έτσι ο πρώτος βενεζολάνος που κερδίζει αυτό το βραβείο, που απονέμει το Υπουργείο Πολιτισμού της Ισπανίας. Η επιτροπή είπε ότι «ο Καδένας έχει τη βαρύτητα ενός δημιουργού που έκανε την ποίηση λόγο ύπαρξης και ότι την ανέβασε σε μαγικά ύψη». Επισήμανε ότι το έργο του «δείχνει τη μετασχηματιστική δύναμη του λόγου όταν η γλώσσα οδηγείται στα όρια των δημιουργικών της δυνατοτήτων». Είπε ακόμα ότι «αποστάζει από τις λέξεις το θαυμαστό τους άρωμα, τοποθετώντας τις στη δυαδική περιοχή του ονείρου και της επαγρύπνησης με τέτοιο τρόπο που τα ποιήματά του να είναι μια δυνατή έκφραση της ίδιας της ύπαρξης και του σύμπαντος, βάζοντάς τις επίσης σε μια διάσταση που είναι ταυτόχρονα μυστικιστική και γήινη.

*Η Βάσω Χρηστάκου είναι μεταφράστρια ισπανικής λογοτεχνίας

Ποιήματα

Ανάμεσα στα πιο διακεκριμένα γραπτά του διακρίνονται τα «Ήττα» και «Αποτυχία», δυο ποιήματα που είναι αντιτασσόμενα και ανταγωνιστικά, αλλά στην ποιητική οπτική του ποιητή αλληλοσυμπληρώνονται. Το πρώτο, η «Ήττα», είναι ένα συμβολικό ποίημα-πρόζα για τη γενιά του ’60 που εκφράζει την οπτική ενός νέου 30 ετών, που άλλαξε όμως με την πάροδο του χρόνου. Το ποίημα σκιαγραφεί την τραγική θέση ενός ιδεολόγου νέου που δεν μπορεί να δεχτεί την πραγματικότητα των γεγονότων, «έχασε το κέντρο» και δηλώνει άχρηστος λόγω του κατακερματισμού του παραγωγικού και κοινωνικού μηχανισμού. Είναι ταυτόχρονα η μαρτυρία μιας γενιάς σημαδεμένης από την πολιτική αποτυχία στην προσπάθειά της να πάρει την εξουσία. Δεν έχει τη δύναμη να σηκωθεί και να προχωρήσει μετά την ήττα. Ένας άνθρωπος σε μια υπαρξιακή κρίση που ομολογεί ότι «στηρίζεται στους τοίχους για μην πέσει». Φέρνει βαρέως το γεγονός ότι δεν εντάχτηκε στο αντάρτικο, στο οποίο προσχώρησαν πολλοί νέοι, ωθούμενοι από τα ιδεώδη μιας αλλαγής για μια κοινωνία πιο δίκαιη. Ο ποιητής λέει ότι το έγραψε σε μια θλιβερή περίοδο της ζωής του και ότι δεν το έγραψε σαν ένα ποίημα, αλλά σαν φράσεις που πήγαιναν στην ίδια κατεύθυνση. «Αυτό το ποίημα δεν το έγραψα εγώ, αλλά ένας νέος 30 ετών. Τώρα δεν σκέφτομαι με τον τρόπο που κατοπτρίζει το ποίημα «Ήττα». Όχι γιατί νιώθω θριαμβευτής, αλλά γιατί διαφοροποιούμαι από κάποιες ιδέες που υπάρχουν στο ποίημα… Είναι αλήθεια ότι σήμερα αισθάνομαι πολύ μακριά από αυτό το ποίημα», θα προσέθετε για ένα από τα πιο αναγνωρισμένα έργα του.

Η μοναξιά, η αγωνία και η λαχτάρα για μια απόλυτη γαλήνη στην «Ήττα» θυμίζουν τον Τσέχο Φραντς Κάφκα, από τον οποία και επηρεάστηκε βαθιά ο Ραφαέλ Καδένας.
Και για την «Αποτυχία», την άλλη όψη του νομίσματος, το 2018 θα δηλώσει ότι του έχει εδραιωθεί αυτή η συνείδηση με την οποία και ταυτίζεται. Τη συνείδηση ή το νου είναι αυτά που βλέπει η σκέψη. Πιστεύει ότι αυτό βρίσκεται στο ποίημα που λέγεται «Αποτυχία».

Β. Χ.


Ήττα (1963)

Εγώ που ποτέ δεν είχα ένα οφίτσιο
που μπροστά σε κάθε ανταγωνιστή έχω νιώσει αδύναμος
που έχασα τους καλύτερους τίτλους για τη ζωή
που μόλις φτάνω κάπου θέλω κιόλας να φύγω (νομίζοντας πως το να μετακινηθώ είναι μια λύση)
που έχω διαψευστεί εκ των προτέρων και χλευαστεί από τους ικανότερους
που στηρίζομαι στους τοίχους για να μην πέσω εντελώς
που είμαι αντικείμενο γέλωτος για εμέ τον ίδιο
που πίστεψα ότι ο πατέρας μου ήταν αιώνιος
που ταπεινώθηκα από καθηγητές λογοτεχνίας
που μια μέρα ρώτησα σε τι μπορούσα να βοηθήσω και η απάντηση ήταν ένας καγχασμός
που δεν μπόρεσα ποτέ να φτιάξω ένα σπίτι, ούτε να είμαι λαμπερός, ούτε να θριαμβεύσω στη ζωή
που έχω εγκαταλειφθεί από πολλά άτομα γιατί σχεδόν δεν ομιλώ
που νιώθω ντροπή για πράξεις που δεν έκανα
που λίγο έλειψε να ορμήσω τρέχοντας στο δρόμο
που έχω χάσει ένα κέντρο που ποτέ δεν είχα
που έχω γίνει ο περίγελως πολλών ανθρώπων επειδή ζω στο περιθώριο
που δε θα βρω ποτέ κάποιον να με στηρίξει
που έχω αγνοηθεί από άτομα πιο αξιοθρήνητα από μένα
που θα συνεχίσω έτσι όλη μου τη ζωή και που την καινούρια χρονιά πολλές φορές θα είμαι πιο απογοητευμένος στη γελοία μου φιλοδοξία
που κουράστηκα να δέχομαι συμβουλές από άλλους πιο κοιμισμένους από μένα
(«είσαι πολύ στάσιμος, κουνήσου ξύπνα»)
που ποτέ δε μπορέσω να ταξιδέψω στην Ινδία
που έχω δεχτεί χάρες χωρίς να ανταποδώσω τίποτα
που γυρίζω στην πόλη από τη μια άκρη ως την άλλη σαν ένα φτερό
που παρασύρομαι από τους άλλους
που δεν έχω προσωπικότητα ούτε και θέλω να την έχω
που όλη μέρα πνίγω την εξέγερσή μου
που δεν πήγα στο αντάρτικο
που δεν έκανα τίποτα για το λαό μου
που δεν είμαι από τους FANL[1] και απελπίζομαι με όλα αυτά και άλλα
η απαρίθμηση των οποίων θα ήταν ατέλειωτη
που δε μπορώ να βγω από τη φυλακή μου
που διώχτηκα από παντού ως αχρείαστος
που πράγματι δεν έχω μπορέσει να παντρευτώ ούτε να πάω στο Παρίσι ούτε να έχω μια μέρα ήρεμη
που αρνούμαι να παραδεχτώ τα γεγονότα
που πάντα σαλιαρίζω με την ιστορία μου
που είμαι ανόητος και πάνω από ανόητος από γεννησιμιού μου
που έχασα το νήμα του μονόλογου που πραγματοποιούταν μέσα μου και δεν μπόρεσα να το ξαναβρώ
που δεν κλαίω όταν μου έρχεται όρεξη να το κάνω
που φτάνω αργά σε όλα
που έχω γίνει ερείπιο από τόσες διαδρομές και κόντρα διαδρομές
που λαχταρώ την τέλεια ακινησία και την άψογη βιάση
που δεν είμαι αυτό που είμαι ούτε αυτό που δεν είμαι
που παρόλα αυτά έχω μια διαβολική περηφάνεια ακόμα και αν κάποιες ώρες
έχω υπάρξει ταπεινός μέχρι να ταυτιστώ με τις πέτρες
που έχω ζήσει δεκαπέντε χρόνια στον ίδιο κύκλο
που με θεώρησα προορισμένο για κάτι έξω από τα κοινά και τίποτα δεν κατάφερα
που ποτέ δε θα χρησιμοποιήσω γραβάτα
που δε βρίσκω το κορμί μου
που εξέλαβα για αστραπές τo ψέμα μου και δεν έχω μπορέσει να με γκρεμίσω,
να τα σαρώσω όλα και να χτίσω την αναλγησία μου, να επιπλεύσω,
το παραστράτημά μου μια νέα ξεδιαντροπιά, και αμετανόητος
αυτοκτονώ στην ακτίνα του χεριού
θα σηκωθώ από κάτω ακόμα πιο γελοίος για να συνεχίσω να κοροϊδεύω τους άλλους
και εμένα μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία.


Αποτυχία

Ό,τι νόμιζα για νίκη είναι μόνο καπνός.
Αποτυχία, γλώσσα της ουσίας, αποτύπωμα άλλου χώρου πιο απαιτητικού,
δύσκολο να διαβαστεί είναι η γραφή σου.
Όταν έβαζες το σημάδι σου στο μέτωπό μου, δε σκέφτηκα ποτέ το μήνυμα
που έφερνες, από όλους τους θριάμβους πολυτιμότερο.
Το φλογοβόλο σου πρόσωπο με καταδίωξε και εγώ δεν ήξερα ότι ήταν
για να με σώσει.
Για το καλό μου με έβαλες στη γωνία, μου αρνήθηκες εύκολες
επιτυχίες, μου έκλεισες τις εξόδους.
Ήμουν εγώ αυτός που ήθελες να υπερασπιστείς στερώντας μου λάμψη.
Από καθαρή αγάπη για μένα χειρίστηκες το κενό που τόσες νύχτες
με έκανε μιλώ πυρέσσων σε μια απούσα.
Για να με προστατέψεις έδωσες προτεραιότητα σε άλλους, έκανες τα πάντα
για να προτιμήσει μια γυναίκα άλλον πιο τολμηρό, με απομάκρυνες από οφίτσια αυτοκτονικά.
Εσύ πάντα ήρθες την κατάλληλη στιγμή.
Ναι, το πληγωμένο σου κορμί, πεταμένο, μισητό, πήρε σε μένα πιο
καθαρό σχήμα για να παραδοθώ στη διαύγεια της ερήμου.
Από βλακεία σε καταριέμαι, σε έχω κακομεταχειριστεί, βλαστημήσει ενάντια σου.
Εσύ δεν υπάρχεις.
Έχεις επινοηθεί από την παραληρούσα αλαζονεία.
Πόσα σου χρωστάω!
Με ανέβασες σε μια νέα κατηγορία καθαρίζοντάς με, μ’ ένα τραχύ
σφουγγάρι, ρίχνοντάς με στο αληθινό μου πεδίο μάχης,
παραχωρώντας μου τα όπλα που ο θρίαμβος εγκαταλείπει.
Με οδήγησες από το χέρι στο μοναδικό νερό που με καθρεφτίζει.
Χάρη σε σένα εγώ δε γνωρίζω την αγωνία τού να παίξω ένα ρόλο,
να κρατηθώ διά της βίας σε ένα σκαλοπάτι, να αναρριχηθώ με προσωπική προσπάθεια, να πολεμήσω τις ιεραρχίες, να φουσκώσω μέχρι να εκραγώ.
Με έχεις κάνει ταπεινό, σιωπηλό, επαναστάτη.
Εγώ δεν σε δοξάζω γι’ αυτό που είσαι, αλλά γι’ αυτό που με άφησες
να γίνω. Που δεν μου έδωσες άλλη ζωή. Που με περιόρισες.
Μου πρόσφερες μόνο γύμνια.
Αναμφίβολα με δίδαξες με σκληρότητα και εσύ η ίδια έκανες τον καυτηριασμό!
όμως μου έδωσες επίσης την χαρά να μη σε φοβάμαι.
Ευχαριστώ που με μείωσες έναντι μιας κραυγαλέας γραφής.
Σε ευχαριστώ που μου στέρησες την έπαρση.
Ευχαριστώ για τον πλούτο στον οποίο με εξανάγκασες.
Ευχαριστώ που κατασκεύασες με λάσπη την κατοικία μου.
Ευχαριστώ που πήρα το δρόμο μου.
Ευχαριστώ.


Ποιητική τέχνη

Να μεταφέρει αυτό που λέει η κάθε λέξη.
Να είναι σαν το τρέμουλο που στη στηρίζει.
Να παραμείνει σαν ένας παλμός.
Δεν κάνει να αρθρώνω καλλωπισμένο ψέμα ούτε να χρησιμοποιώ παραπλανητική μελάνη ούτε να προσθέτω αίγλη σε αυτό που είναι.
Αυτό με υποχρεώνει να με ακούω. Όμως εδώ είμαστε για να λέμε αλήθειες.
Ας είμαστε ουσιαστικοί.
Θέλω τρομακτικές ακρίβειες.
Τρέμω όταν νομίζω ότι παραχαράσσομαι. Οφείλω να αναλάβω τις
λέξεις μου. Με κατέχουν τόσο όσο εγώ αυτές.
Αν δεν βλέπω καλά, πες μου εσύ, εσύ που με γνωρίζεις, το ψέμα μου, δείξε μου
την αδυναμία, ξύσε μου την απάτη.
Αλήθεια, θα σε ευγνωμονώ.
Γίνε το μάτι μου, περίμενέ με τη νύχτα και πρόσεχέ με, ξεψάχνισέ με, τράνταξέ με.

Να τα βρούμε μεταξύ μας

Να έρθουμε σε μια συμφωνία ποίημα.
Δεν θα σε πιέσω να πεις αυτό που δεν θέλεις
ούτε και εσύ θα αντισταθείς πολύ σ’ αυτό που ποθώ.
Έχουμε παλέψει πολύ.
Γιατί αυτή η επιμονή να ταυτιστείς με την εικόνα μου
όταν ξέρεις πράγματα που δεν υποψιάζομαι;
Ελευθερώσου από μένα.
απόδρασε χωρίς να κοιτάξεις πίσω.
Σώσου πριν να είναι αργά.
Αφού πάντα με ξεπερνάς,
ξέρεις να πεις αυτό που σε ωθεί
και εγώ όχι,
γιατί είσαι παραπάνω από εσέ το ίδιο
και εγώ είμαι μόνο αυτός που προσπαθεί να αναγνωριστεί σε σένα.
Έχω την έκταση της πάθους μου
και εσύ δεν έχεις κανένα,
προχωράς μόνο προς όπου εστιάζεις
δίχως να κοιτάς το χέρι που κουνάς
και θεωρείσαι δικό του όταν νιώθεις ότι βλασταίνεις από κείνο
σαν ένα σώμα
που υψώθηκε.
Επίβαλε την πορεία σου σ’ αυτό που θα γράψω,
αυτό ξέρει μόνο να κρύβεται,
να καλύπτει την καινοτομία,
να φτωχαίνει.
Αυτό που δείχνει είναι μια κουρασμένη
επανάληψη.
Ποίημα,
κάνε στην άκρη.

[1] Οι Ένοπλες Εθνικοαπελευθερωτικές Δυνάμεις [ Fuerzas Armadas de Liberación Nacional (FALN)] ήταν το αντάρτικο που σχηματίστηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Βενεζουέλας το 1962 σαν το ένοπλο κομμάτι του Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου που οργανώθηκε να ανοίξει δρόμο στις νέες επαναστατικές ομάδες που άρχιζαν να δρουν στη χώρα για να ανατρέψουν βίαια την κυβέρνηση του Ρόμουλο Μπετανκούρ (Rómulo Betancourt).