Φυσική και Φιλοσοφία

Πάνος Τσαγκάρης, Back to the Sun (λεπτομέρεια), 2022, φύλλο χρυσού, μελάνι, ακρυλικό και μεταξοτυπία σε καμβά, 76 x 50 εκ.

Του Χρήστου Λάσκου*

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΑΓΙΟΝΑΚΗΣ, Το δάκρυ του Ντιράκ, Εκδόσεις Ροπή, σελ. 164

Δεν πιστεύω στην ελεύθερη βούληση […] Η δική καριέρα [αλλά και ζωή] ήταν καθορισμένη […] Δεν διεκδικώ να μου πιστωθεί τίποτε.

Άλμπερτ Αϊνστάιν

Η ρήση αυτή του Αϊνστάιν είναι προφανές πως συνιστά μια ισχυρή συνηγορία υπέρ του ντετερμινισμού, της απόλυτης αιτιοκρατίας. Αυτό σημαίνει πως για τον μέγιστο φυσικό όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο είναι προκαθορισμένα. Η αντίληψή μας πως η ενδεχομενικότητα είναι διάσταση της κοσμικής εξέλιξης είναι εντελώς εσφαλμένη και οφείλεται στο γεγονός πως η φυσική μας δεν είναι ακόμη πλήρης. Όταν θα έρθει η ώρα της επιστημονικής πληρότητας -πράγμα, που, αν συμβεί, θα είναι εξίσου προκαθορισμένο- τότε θα μας αποκαλυφθεί η βαθιά αυτή αλήθεια για ένα Σύμπαν, στο οποίο «ο Θεός δεν παίζει ζάρια».

Πέραν της οντολογικής σημασίας της τοποθέτησης αυτής είναι φανερό πως δεν αφήνεται ανεπηρέαστη ούτε η ηθική φιλοσοφία. Γιατί, στο μέτρο που όλα είναι προκαθορισμένα, κανείς δεν μπορεί να κατηγορηθεί ακόμη και για τα πιο ειδεχθή εγκλήματα, εφόσον ο ίδιος αποτέλεσε απλώς το όργανο της νομοτέλειας, μια στιγμή στην υλοποίηση του αναπόφευκτου, του μοιραίου.

Πράγμα που γίνεται ακόμη «σφιχτότερο», όταν η επιχειρηματολογία εκτείνεται μέχρι του σημείου να αναρωτιέται ο ίδιος αν οι φυσικοί νόμοι και οι αρχικές συνθήκες του κόσμου ήταν αναγκαστικές, τόσο που ούτε ο Θεός να μην είναι δυνατόν να τους αλλάξει. Με τα λόγια του, «[α]υτό για το οποίο ενδιαφέρομαι πραγματικά είναι αν ο Θεός είχε οποιαδήποτε επιλογή για τη δημιουργία του κόσμου». Στην περίπτωση που δεν είχε, όπως καταλαβαίνει κανείς, ούτε ο ίδιος ο Θεός διαθέτει ελεύθερη βούληση, σε ό,τι αφορά τα θεμελιώδη.

Βέβαια, θα πρέπει να επισημανθεί πως ο Θεός, στον οποίο συχνά αναφέρεται ο Αϊνστάιν, δεν είναι ο προσωπικός Θεός των μονοθεϊστικών θρησκειών, αλλά ο Θεός του Σπινόζα, ταυτόσημος με τη φύση -Deus sive Natura, Θεός ή Φύση- όντας μια υπόσταση, που είναι αιτία εαυτής -Causa sui- και διαθέτει άπειρα κατηγορήματα, πέρα από την έκταση και τη σκέψη, που είχε προτείνει ο Καρτέσιος βασίζοντας σε αυτές τον καταστατικό δυϊσμό του συστήματός του.

Ο Κωνσταντίνος Βαγιονάκης, με το πολύ μικρό σε έκταση, αλλά πολύ πλούσιο σε περιεχόμενο βιβλίο του, αναμετριέται με τα μεγάλα ζητήματα της σχέσης ανάμεσα στη φιλοσοφία και στη φυσική, τα μαθηματικά και την κοσμολογία. Περιγράφει, εξηγεί και τεκμηριώνει την ανάγκη οι επιστήμονες -και όχι μόνο- να ενημερώνονται στα κομβικά ζητήματα της μεταφυσικής -οντολογίας και της γνωσιολογίας, έτσι ώστε να μην καταλήγουν άνθρωποι που έχουν δει χιλιάδες δέντρα, αλλά δεν έχουν δει ποτέ δάσος.

Τα κεφάλαια στα οποία χωρίζεται το βιβλίο -Απαρχές Φυσικής Φιλοσοφίας, Φυσική και Φιλοσοφία σήμερα, Φυσικοί Νόμοι, Μέθοδοι Έρευνας και Ανακάλυψης, Μαθηματικά και Φυσική, Χώρος και Χρόνος, Κβαντική Μηχανική, Κοσμολογία- μας δίνουν τη δυνατότητα να γνωρίσουμε και να σκεφτούμε πάνω σε κάποια από τα σημαντικότερα θέματα, που βρίσκονται στο μεταίχμιο μεταξύ φυσικής και φιλοσοφίας.

Τα μαθηματικά είναι εργαλείο ή αληθινά αντικείμενα; Συνιστούν ανακάλυψη κάποιου προϋπάρχοντος, αυθύπαρκτου, εξωτερικού και ανεξάρτητου από την σκέψη «κόσμου των Ιδεών», όπως διατείνεται ένας ορισμένος πλατωνισμός; Ή αποτελούν εφεύρεση, που σημαίνει πως είναι επινοήσεις του νου, έτσι ώστε να μπορούμε να περιγράψουμε τον υλικό κόσμο;

Δεδομένου ό,τι οι φυσικοί νόμοι είναι αντιστρεπτοί ως προς τον χρόνο, που πάει να πει πως δεν υπάρχει προνομιακή χρονική κατεύθυνση στο Σύμπαν, πώς μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός ότι αντιλαμβανόμαστε μια σαφή και απαρέγκλιτη κίνηση από το παρελθόν, μέσω του στιγμιαίου παρόντος, προς το μέλλον; Γιατί το φλυτζάνι που σπάει στο πάτωμα δεν μοιράζεται την ύπαρξη με την αντίστροφη διαδικασία, όπου τα θραύσματα επανενώνονται και το συνθέτουν εκ νέου, χωρίς την παραμικρή ρωγμή; Γιατί, για να χρησιμοποιήσω την διατύπωση των φυσικών, φαίνεται να υπάρχει ένα βέλος του χρόνου; Είναι πειστική απάντηση η «παρελθοντική υπόθεση» σύμφωνα με την οποία το Σύμπαν ξεκίνησε από μια κατάσταση μέγιστης τάξης και έκτοτε ως όλον διαρκώς αποδιαρθρώνεται -με την τεχνική διατύπωση η εντροπία του διαρκώς αυξάνεται;

Τι είναι ο χώρος και ο χρόνος; Υπάρχουν «εκεί έξω» ή είναι, όπως ισχυρίστηκε ο Καντ, μορφές της εποπτείας, που ανήκουν στον αντιληπτικό μας μηχανισμό ως διάσταση του υπερβατολογικού υποκειμένου; Στο μέτρο που οι φυσικοί δεν αποδέχονται πια την ανεξαρτησία του χώρου από τον χρόνο και αντίστροφα, αλλά μιλούν για χωρόχρονο, μήπως μπορούμε να θεωρήσουμε τον κόσμο ως ένα ακλόνητο, συμπαγές τετραδιάστατο συνεχές, στο οποίο τα συνιστώντα γεγονότα είναι σημεία μη μεταβαλλόμενα, τα οποία υπάρχουν «από πάντα και για πάντα»;

Αλλιώς, είναι ο χώρος και ο χρόνος θεμελιώδεις οντότητες; Κι αν όχι, μήπως αναδύονται από πιο βασικά χαρακτηριστικά του κόσμου, για τα οποία δεν έχουμε – προς το παρόν;- την παραμικρή ιδέα;

Η κβαντική μηχανική, η φυσική, δηλαδή, του υποατομικού κόσμου, είναι πραγματικά πιθανοκρατική, βάζοντας στο παιχνίδι την ενδεχομενικότητα και την προβληματική της συνάντησης -μέτρησης, ή μας διαφεύγουν λανθάνουσες, κρυμμένες, μεταβλητές, που εξηγούν με ντετερμινιστικό τρόπο τα αποτελέσματα της;

Είναι η κοσμολογική εικόνα, αυτή του Σύμπαντος ως όλου, που διαθέτουμε σήμερα έγκυρη; Τι σημαίνει αρχή του κόσμου; Ποιο μπορεί να είναι το τέλος του κοσμικού χρόνου;

Αυτά είναι μερικά μόνο από τα θέματα, τα οποία διαπραγματεύεται αυτό το τόσο ευσύνοπτο και περιεκτικό βιβλίο. Επέλεξα τη φιλοσοφική «μέθοδο» για την παρουσίασή του, παραθέτοντας ερωτήματα και όχι απαντήσεις. Ο Βαγιονάκης έχει κάνει σπουδαία δουλειά - και δίνει και κάποιες απαντήσεις.

*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός