COVID-19: Κομμουνιστικός ή φασιστικός δάκτυλος;

Μιχάλης Μανουσάκης, Χωρίς τίτλο, 2017- 2019, ακρυλικό και κάρβουνο σε MDF, 50 x 70 εκ. 

ΤΟΥ ΣΑΛΛΑΝΤΙΝ ΑΧΜΕΝΤ

Μανχάταν, 18 Μαρτίου 2020

Υπάρχουν τρεις λόγοι για να πιστέψουμε ότι ο COVID-19 είναι ένας κομμουνιστικός δάκτυλος. Κατά πρώτον, είναι διεθνιστικός· δεν αναγνωρίζει ή δεν σέβεται εθνικά σύνορα. Δεύτερο, είναι αθεϊστικός· ώθησε στη ματαίωση προσκυνημάτων μα και χιλιάδες άλλων θρησκευτικών τελετουργιών. Τρίτον, έχει απειλήσει την καπιταλιστική οικονομική τάξη σε όλο τον πλανήτη...

Ίσως δεν είναι σωστό να αστειευόμαστε με τον COVID-19. Ωστόσο, η αύξηση των τραυματικών επιπτώσεων της πανδημίας σε όλο τον κόσμο είναι ακριβώς η αιτία που μας έκανε να αστειευόμαστε με τον κορωνοϊό. Όσοι από μας έχουν βιώσει καταστροφές καταλαβαίνουν ότι ο σαρκασμός, πόρρω απέχοντας από την ασέβεια για τον ανθρώπινο πόνο και την απώλεια, μπορεί να είναι πιο καλοκάγαθος από κάθε λογής σοβαρή έκφραση που αναπόφευκτα θα υποσκάψει την πραγματική εμπειρία. Όσοι από μας έχουν βιώσει κάτι ανάλογο με τα ακόλουθα παραδείγματα γνωρίζουν την αναγκαιότητα του σαρκασμού: αψήφησαν την τρομοκρατία που επινοήθηκε από ένα ολοκληρωτικό καθεστώς·  υπήρξαν πολιτικοί κρατούμενοι σ’ ένα φασιστικό καθεστώς· πήραν την απόφαση να εγκαταλείψουν για πάντα κάθε τόπο και κάθε άνθρωπο που σήμαινε κάτι γι’ αυτούς· ή διέσχισαν αιματοβαμμένα σύνορα λες και βρίσκονταν σ’ ένα μυθικό ταξίδι αναζήτησης ενός τόπου όπου μπορεί κανείς να συνεχίσει να υπάρχει, έστω και μόνο σαν ένα οντολογικό λάθος. Το χιούμορ είναι σχεδόν ένας φυσικός μηχανισμός άμυνας, όταν η καθημερινότητα γίνεται αγώνας για την επιβίωση. Μπορεί κανείς εύκολα να επισημάνει ότι, παρά τη φαινομενική αντίφαση, υπάρχει περισσότερο γέλιο μεταξύ των πολιτικών κρατούμενων οι οποίοι αντιμετωπίζουν τον θάνατο, παρά στην αφθονία μέσα σε πολυτελή κοινωνικά περιβάλλοντα που επινοούνται ειδικά για να εμποδίσουν την ανία και τον φόβο.

Το αστείο και η δικαιολόγησή του, κάθε τι γύρω από την έξαρση του  COVID-19 φανερώνουν ότι είμαστε μάρτυρες ενός ιστορικού μετασχηματισμού. Συχνά, μια ιστορική εποχή τελειώνει και μια άλλη αρχίζει εξ αιτίας κάποιου αιφνίδιου συμβάντος που δεν είχε προβλεφτεί. Δεν αναφέρομαι στις πιο πρόσφατες παλαιοντολογικές θεωρίες όσον αφορά την εξαφάνιση των δεινοσαύρων ή στις ποικίλες ερμηνείες του προϊστορικού «κατακλυσμού». Στην καταγεγραμμένη ιστορία, έχουμε την πανούκλα του 1347-51 που κατέληξε στην Ιταλική Αναγέννηση. Μια πιο πρόσφατη πανδημία, στην οποία ενδέχεται να τέλειωσε μια εποχή, είναι το ξέσπασμα της ισπανικής γρίπης το 1918. Η επίπτωση του COVID-19, κατά παρόμοιο τρόπο, μπορεί να ξεπεράσει κατά πολύ τη δημόσια υγειονομική περίθαλψη και να εισχωρήσει σε όλα τα κοινωνικά και πολιτικά πεδία.

Ο πολιτικός θεσμός που είναι το έθνος-κράτος έγινε κανονικότητα, σαν μια φυσική και αιώνια οντότητα. Αυτή η  κανονικότητα είναι φανερή στον τρόπο με τον οποίο οι περισσότεροι άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένων των διαμορφωτών της κοινής γνώμης μα και των ακαδημαϊκών, χρησιμοποιούν εναλλακτικά τους όρους «χώρα», «έθνος» και «κράτος». Συχνά, ακόμα και η κυβέρνηση και η κοινωνία εν γένει εξομοιώνονται. Για παράδειγμα, η λέξη «Κίνα» ορισμένες φορές μπορεί να σημαίνει: την κινεζική κυβέρνηση, την κορυφαία πολιτική ελίτ στο Πεκίνο, την κινεζική κοινωνία, την περιοχή που χαρακτηρίζεται ως κινεζική επικράτεια, ή κάποιον τυχαίο συνδυασμό των παραπάνω. Το ίδιο ισχύει για την Ινδία, την Αίγυπτο, την Βραζιλία, τη Ρωσία κ.λπ.

Εξ άλλου, έχουμε την τάση να ξεχνάμε ότι οι υπάρχοντες διεθνείς θεσμοί, όπως τα Ηνωμένα Έθνη και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, κατά βάση είναι δημιουργήματα των εθνών-κρατών, τα οποία δεν είναι φυσικά ούτε κατ’ ανάγκη σταθερά πολιτικά είδη. Αντίστοιχα, οι διεθνείς σχέσεις καθορίζονται απολύτως από τα συμφέροντα των εθνών-κρατών. Η πολιτική ενός έθνους-κράτους καθορίζεται, στην καλύτερη περίπτωση, από τα συμφέροντα όσων θεωρούνται μέλη «του έθνους», έστω και αν  τα συμφέροντά τους βρίσκονται σε ευθεία αντίθεση με τα συμφέροντα των ίδιων ανθρώπων ως κατοίκων του πλανήτη, για να μη πούμε για όσους θεωρούνται ότι ανήκουν σε άλλα έθνη. Στη χειρότερη περίπτωση, τα μέλη «του έθνους» είναι καταδικασμένα από κάποιο αιμοσταγές καθεστώς, στο όνομα της εθνικής δόξας, να προκαλέσουν αμέτρητους θανάτους και αμετάκλητη καταστροφή.

Τα καλά νέα είναι πως όλα τα πράγματα αλλάζουν. Σε αντίθεση με την ευρεία αποδοχή της θέσης του Φουκουγιάμα για το νεοφιλελεύθερο «τέλος της ιστορίας», και παρά τον απολυταρχισμό που προωθείται από αντιδραστικά κινήματα εθνικιστικού και θρησκευτικού φασισμού, τα πράγματα αλλάζουν. Όπως το διατυπώνει η Arundhati Roy «ένας άλλος κόσμος δεν είναι απλά εφικτός αλλά έρχεται. Ίσως πολλοί από μας δεν θα ’ναι εδώ για να τον υποδεχτούν, αλλά σε μια ήσυχη μέρα, εάν αφουγκραστώ προσεκτικά, μπορώ ν’ ακούσω την ανάσα του».

Μα και τα κακά νέα είναι πως όλα τα πράγματα αλλάζουν. Κι όπως πάντα, το ερώτημα είναι: τι λογής κοινωνικά κινήματα και πολιτικές φιλοσοφίες μπορεί να ’ναι ο πιο αποτελεσματικός παράγοντας της αλλαγής; Ποιοι θα είναι οι φορείς της αλλαγής, και ποιοι θα γίνουν τα σκέτα αντικείμενα του διαφαινόμενου ιστορικού μετασχηματισμού; Στη συνάφεια της αμερικανικής πολιτικής, για παράδειγμα, είναι πιθανό ότι σε μια δεκαετία από τώρα πολιτικά προγράμματα, όπως εκείνο του Μπέρνι Σάντερς, θα θεωρούνται συντηρητικά. Από την άλλη πλευρά, είναι επίσης πιθανό ότι οι ιστορικοί δικαιολογημένα θα αποκαλούν τις πρώτες δύο δεκαετίες του εικοστού πρώτου αιώνα έτη της Αμερικανικής Βαϊμάρης.

Ακόμα και αν ο COVID-19 δεν θα έχει εκτεταμένη πολιτική επίδραση παγκοσμίως, ο παραλληλισμός με 100 χρόνια πριν παραμένει εντυπωσιακός. Μολονότι όλα τα σημεία φαίνεται να δείχνουν προς μια πιο ζοφερή εποχή, όπως πάντα, ό,τι κάνουμε και δεν κάνουμε, ό,τι λέμε και δεν λέμε, κι ό,τι γράφουμε και δεν γράφουμε θα καθορίσουν τη φύση του επόμενου κεφαλαίου της ιστορίας. Υπάρχουν άπειρες δυνατότητες και ο καθένας από μας μπορεί να ’ναι ο συγγραφέας του επόμενου κεφαλαίου της ιστορίας, από την πρώτη αράδα μέχρι την τελευταία λέξη του.

Κανένα από τα τρομακτικά συμβάντα του εικοστού αιώνα, συμπεριλαμβανομένης της  γενοκτονίας των Αρμενίων και του Ολοκαυτώματος, δεν ήσαν αναπόφευκτα. Τα πράγματα μπορούσαν να ’ναι, και θα ήσαν διαφορετικά, εάν περισσότερα άτομα –όπως εσείς κι εγώ– είχαν επιλέξει να αντισταθούν στον φασισμό. Προοδευτικά προτάγματα εξισωτισμού, συμμετοχικότητας και μετασχηματισμού των κοινωνικών σχέσεων υπήρχαν. Δεν είναι ότι το κλειδί στον ορίζοντα των προσδοκιών βρισκόταν στα χέρια του Ατατούρκ, του Μουσολίνι, του Φράνκο ή του Χίτλερ. Δεν υπήρξαν αρκετοί άνθρωποι που επέλεξαν να συλλογιστούν καλύτερα. Πάρα πολλοί δεν τόλμησαν καν να μάθουν. Πάρα πολλοί αρνήθηκαν να σταθούν στο πλευρό των περιθωριοποιημένων. Πάρα πολλοί στηρίχτηκαν στην άνεση της αρχέγονης πατρικής φιγούρας. Πάρα πολλοί ήθελαν να φοβηθούν και επέλεξαν να υπακούσουν στον μυθικό προστάτη, ο οποίος ουσιαστικά τους κατέστρεψε, αφού τους έβαλε να καταστρέψουν τους περιθωριοποιημένους.

Σήμερα, όμοια με 100 χρόνια πριν, συμβαίνουν γενοκτονίες, κρίσεις προσφύγων και αποκτήνωση ολόκληρων πληθυσμών, κι όλοι γνωρίζουμε γι’ αυτά. Έχουμε επίσης επίγνωση, για το γεγονός ότι οι φασίστες ηγέτες χρειάζονται οπωσδήποτε περισσότερους οπαδούς, για να διευρύνουν τον κύκλο της περιθωριοποίησης και το κέντρο της δικής τους εξουσίας.

Ο COVID-19 είναι το είδος του συμβάντος που προς στιγμή δημιούργησε σύγχυση σε ποικίλες άρχουσες ομάδες. Αναμφίβολα, υπάρχει μια σύγχυση γύρω από το σε πόση και τι είδους πληροφόρηση θα επιτρέπεται να έχει πρόσβαση η κοινή γνώμη. Η σύγχυση κυρίως προκαλείται από ένα σημαντικό βαθμό σύγκρουσης, μεταξύ της προτεραιότητας της χρηματιστηριακής αγοράς και των πιθανών πολιτικών συνεπειών μιας πανδημίας. Ο ιός δεν έχει κάποια ιδεολογία, αλλά η εξάπλωσή του ασφαλώς και θα έχει ιδεολογικές συνέπειες. Τώρα, είναι καιρός για δημιουργικότητα. Είναι καιρός να επανεφεύρουμε μεθόδους αντίστασης κατά όλων των ιών  και όλων των φασιστοειδών.

*Το κείμενο του Σαλλαντίν Αχμέντ δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του περιοδικού Telos μεσούσης της πανδημίας. Η αξία του έγκειται τόσο στην επιχειρηματολογία μα και στον τρόπο σκέψης μιας σημαντικής μερίδας της αμερικανικής διανόησης. Ο Σαλλαντίν Αχμέντ είναι καθηγητής πολιτικής θεωρίας στο Union College, συγγραφέας του βιβλίου Totalitarian Space and the Destruction of Aura.

Αυτή η μετάφραση είναι αφιερωμένη στη μνήμη της σεμνής φίλης και σπουδαίας ερευνήτριας της πολιτικής φιλοσοφίας Βάνας Γρηγοροπούλου.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΕΡΤΙΚΑΣ