Παζολίνι: Ήταν ένα μακελειό

Κατερίνα Ζαφειροπούλου, Οδηγίες, 2019, υαλογράφος σε PVC, 35 x 50 εκ.

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ

ΟΡΙΑΝΑ ΦΑΛΑΤΣΙ, Ο άβολος Παζολίνι, μτφρ. Κωνσταντίνα Γερ. Ευαγγέλου, εκδόσεις The Athens Review of Books, σελ. 132

Το βιβλίο αποτελεί ένα ακόμη τεκμήριο που διατηρεί σε αναγνωστική επικαιρότητα το «μυστήριο» της δολοφονίας του Πιερ Πάολο Παζολίνι, σαρανταπέντε χρόνια μετά το γεγονός. Η εισαγωγή του Αλεσάντρο Καναβό («Οριάνα και Πιερ Πάολο, οι ασύμπτωτοι φίλοι», σ. 11-23) που αποδίδει τα περικείμενα της ιταλικής έκδοσης (Rizzoli, Milan, 2015), μαζί με το σημείωμα του εκδότη (σ. 27-44) και το επίμετρο της έκδοσης («Αίσθημα δικαιοσύνης», σ. 115-131) συμπληρώνουν το ολιγοσέλιδο κυρίως μέρος που φέρει την υπογραφή της δημοσιογράφου και λογοτέχνιδος Οριάνας Φαλάτσι και συγκροτείται από πέντε αποθησαυρισμένα από τον ιταλικό Τύπο κείμενα. Από τα σύντομα αυτά γραπτά το πρώτο, γραμμένο στα 1966, έχει γενικότερο χαρακτήρα και αφορά το καλλιτεχνικό ιδίωμα του Παζολίνι: «Ένας μαρξιστής στη Νέα Υόρκη» (σ. 45-59), και τα υπόλοιπα έχουν συνταχθεί εν θερμώ και φέρουν το χαρακτήρα του επείγοντος. Είτε έχουν εξομολογητικό και βιωματικό χαρακτήρα («Γράμμα στον Πιερ Πάολο, σ. 65-80), είτε μοιάζουν με αστυνομικό ρεπορτάζ που παρακολουθεί, σχολιάζει και εκθέτει μια σειρά από υποθέσεις για τη δράση των/του δολοφόνου και των μαρτύρων του εγκλήματος: «Δολοφονημένος από δύο μηχανόβιους;» (σ. 61-64), «Ήταν ένα μακελειό» (σ 81-96), «Ο μυστηριώδης μάρτυρας» (σ. 97-114). Οι καταγγελίες των σφαλμάτων εκ μέρους των αστυνομικών αρχών και τα τυφλά σημεία της έρευνας γύρω από τη δολοφονία μιας μεγάλης μορφής της μεταπολεμικής Ιταλίας έχουν την αφετηρία τους σε αυτά τα «ενοχλητικά» κείμενα που προσπαθούν να αποσπάσουν το γεγονός της δολοφονίας του Παζολίνι από το πλαίσιο της ειδικής περίπτωσης στους κύκλους εκδιδόμενων ομοφυλοφίλων.

Χρόνια μετά, είναι με εμπεδωμένο στο συλλογικό ασυνείδητο τον «πολιτικό» χαρακτήρα της δολοφονίας του Παζολίνι στην Όστια, τα κείμενα της έκδοσης διατυπώνουν έναν αιχμηρό δημόσιο λόγο. Προεκτείνοντας τον προβληματισμό της έκδοσης μπορούμε να αναρωτηθούμε για την πρόσληψη και το σχολιασμό της δολοφονίας του Παζολίνι στον ελληνικό ημερήσιο Τύπο, επισημαίνοντας, αρχικά, ότι οι πληροφορίες δεν περιορίζονται στις στήλες της καλλιτεχνικής ειδησεογραφίας, γεγονός που αποδεικνύει την έκταση του ενδιαφέροντος για το γεγονός. Παρότι για το ευρύ κινηματογραφικό κοινό της εποχής οι ταινίες του Παζολίνι υπήρξαν κυρίως συνδεδεμένες με τη σκανδαλοθηρική υπογράμμιση των λογοκριτικών επεμβάσεων και των απαγορεύσεων δημόσιας προβολής τους (Θεώρημα, 1001 νύχτες, Δεκαήμερο, Οι θρύλοι του Καντέρμπουρι), στα ανυπόγραφα κείμενα των ανταποκρίσεων και ανάλογα με την πολιτική κατεύθυνση που εκφράζει κάθε εφημερίδα, οι τίτλοι καθιστούν σαφές το πολιτικό στίγμα της δολοφονίας: «Ταινία φρίκης υψηλής ποιότητας ο θάνατος του Παζολίνι» (Το Βήμα, 4/11/1975), «Οι νεοφασίστες σκότωσαν τον Παζολίνι, σύμφωνα με την εκδοχή των Ιταλών σχολιαστών» (Ελεύθερος Κόσμος, 4/11/1975), «Πιερ Πάολο Παζολίνι, τον σκότωσαν οι ίδιοι οι ήρωές του», (Η Αυγή, 4/11/1975).

Παράλληλα και εν θερμώ θα συνταχθούν εκτενή αφιερωματικά κείμενα, με την υπογραφή ελλήνων διανοουμένων και κριτικών στα οποία αναγνωρίζεται καταστατικά ο αντικομφορμιστικός χαρακτήρας του στοχασμού και του βίου του Παζολίνι. Ο Αντώνης Μοσχοβάκης αναφέρεται στην «απώλεια» ενός δημιουργικού καλλιτέχνη και αποφεύγει να κάνει ειδικά λόγο για τα αίτια: στο κείμενό του («Οδοιπορία μέσα από τον ανθρώπινο πόνο. Το κινηματογραφικό έργο του Παζολίνι», Η Αυγή, 9/11/1975) ανιχνεύεται το πολιτικό και ανθρωπιστικό στίγμα του Παζολίνι και επισημαίνεται η αιρετική μείξη θρησκείας και μαρξισμού. Ο Γιώργος Κ. Πηλιχός («Πιερ Πάολο Παζολίνι, ένας αληθινός ποιητής. Ο μεγάλος σκηνοθέτης που βρήκε φριχτό θάνατο», Τα Νέα, 3/11/1975) εντοπίζει τη συγκρουσιακή σχέση του Παζολίνι με την Καθολική Εκκλησία και τη μεγαλοαστική τάξη («μπήγει βαθιά το νυστέρι της κριτικής του στα μεγάλα κοινωνικά αποστήματα του καιρού του, δημιουργημένα από την υποκρισία των εξουσιαστών του λαού – είτε αυτοί είναι οι εκκλησιαστικοί του καθοδηγητές, είτε οι μεγαλοαστοί πολιτικοί του άρχοντες) και υπογραμμίζει το γεγονός ότι οι πολέμιοι του σκηνοθέτη, απομονώνοντας τις τολμηρές σκηνές των ταινιών και «κάνοντας μνεία της ομοφυλοφιλίας του, δημιούργησαν ένα δυσάρεστο κλίμα για τον Παζολίνι στην πατρίδα του». Ο Γιάννης Μπακογιαννόπουλος («Πιερ Πάολο Παζολίνι. Ποιητική συνείδηση της εποχής μας», Η Καθημερινή, 4/11/ 1975) εκτιμά ότι «όλη η ζωή του Παζολίνι δεν ήταν παρά μια πάλη με την τέχνη και τις ιδέες» και συγχρόνως «μια εντατική συμμετοχή στις πιο φθαρτές ηδονές, μια νευρωτική ανάλωσή του». Ενώ ο Βασίλης Ραφαηλίδης αναγνωρίζει τον Παζολίνι ως «άνθρωπο τραγικό, βαθύτατα σπαραγμένο από ένα πάθος που «κατά κανόνα οδηγεί στη μόνωση και την αντικοινωνική συμπεριφορά» («έγινες μύριες φορές καταγέλαστος γι’ αυτό το φριχτό πάθος σου που σε οδήγησε σ’ ένα φρικτό θάνατο»), ο Μπακογιαννόπουλος αποδίδει τη δημιουργικότητα σε μια «καθαρά νευρωτική απόπειρα να λύσει τις αντιφάσεις την εσωτερική του πολλαπλότητα». Στο εκτενές κείμενο του Ραφαηλίδη («Ο κατά Παζολίνι κινηματογράφος και τα κατά βαρβάρους πάθη», Το Βήμα, 7/11/1975), ο θάνατος αναγνωρίζεται ως «απροσδόκητος» και «βάρβαρος» και αποδίδεται στην επικίνδυνη ειλικρίνεια του Παζολίνι. Ο Μπακογιαννόπουλος εντοπίζει τις καλλιτεχνικές συντεταγμένες του έργου του Παζολίνι, οι οποίες και θα αποτελέσουν τα κατά κόρον ερμηνευτικά κλειδιά για την ελληνική κινηματογραφική κριτική: «μαρξισμός με την ένταξη στη δράση, χριστιανισμός με την πίστη ότι το ιερό είναι μια από τις ύστατες αλήθειες και ψυχανάλυση με την πεποίθηση ότι το ανερμήνευτο ασυνείδητο μάς κραδαίνει καθώς και με την προσωπική εμπειρία του Παζολίνι, την ομοφυλοφιλία».

Για μεγάλο μέρος των Ελλήνων διανοούμενων της εποχής ο Παζολίνι ήταν ένας ειλικρινής αλλά και έντιμος μαρξιστής που έθεσε το ερωτικό του πάθος του στην υπηρεσία της Τέχνης. Απέναντι σ’ αυτό το «χρονικό της βίας, της δίωξης και του θανάτου», όπου η εξόντωση εκφράζεται υπό κοινωνικό-ιστορική θεώρηση και υπό τη δραματική δύναμη των βίαιων ντοκουμέντων, η φωνή του ίδιου του Παζολίνι μοιάζει προφητική: «Βλέπω καθαρά τον αφανισμό μου με το ήρεμο θάρρος ενός σοφού».

Ο Κωνσταντίνος Κυριακός διδάσκει στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών