Σπύρος Παπαλουκάς: ένας ευρωπαίος ζωγράφος

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΥΛΩΝΑ

Σπύρος Παπαλουκάς, Αυτοπροσωπογραφία,
1950–1955, λάδι σε πανί, 31,7 x 26,4 εκ.

Ανεβαίνοντας τα σκαλιά στο μέγαρο Εϋνάρδου για τον πρώτο όροφο, σε υποδέχεται "αυτοπροσώπως" ο Σπύρος Παπαλουκάς. Στο πορτρέτο του ο ζωγράφος, εξηντάρης πια, επιλέγει μια εικόνα αυστηρή, που στάζει αίμα. Δεν είναι μόνο η στιβαρή έκφραση και το ευθύβολο βλέμμα του δημιουργού που αρπάζει τον θεατή από τις σκάλες, αλλά η ρέουσα πινελιά τού αποδίδει πρόσωπο και κοστούμι λες και είναι δεμένα οργανικά, σαν φυσική συνέχεια που θέλει ν' ανασύρει την ανθρώπινη φύση κάτω από το ύφασμα, κάτω ακόμη από το δέρμα. Είναι μια μοναδική αυτοπροσωπογραφία που δεν προδίδει την εποχή της (π. 1950-1955), αλλά θα μπορούσε να βγει από το χέρι ενός σύγχρονου καλλιτέχνη. Έτσι, όμως, συμβαίνει με το έργο των μεγάλων. Δεν γερνάει.

Η έκθεση "Σχέδια και μελέτες" του Σπύρου Παπαλουκά από το Μ.Ι.Ε.Τ. δε συνιστά  μνημόσυνο σε έναν δάσκαλο της ελληνικής τέχνης. Είναι ένα αισθητικό γεγονός που ο απόηχός του μπορεί να προσφέρει πολλά σε όποιον συγκινείται ακόμη από την τέχνη της ζωγραφικής.

Στο παρελθόν έχουμε χαρεί μεγάλες εκθέσεις και σημαντικά πονήματα γύρω από τη ζωή και το έργο του Παπαλουκά. Όμως, το αφιέρωμα του Μ.Ι.Ε.Τ. έχει ένα σπάνιο προσόν. Ο ζωγράφος-χαράκτης Μάρκος Καμπάνης, που έχει γράψει βιβλίο για το αγιορείτικο έργο του Παπαλουκά, επιχειρεί αυτή τη φορά ως επιμελητής να μας μπάσει στον κόσμο του δημιουργού, φέρνοντας τις πρώτες ιδέες, τα σχέδια και τα σκαριφήματα, που είτε μεταφέρθηκαν στον μουσαμά είτε αποτελούν αυτόνομα έργα, καθώς έμελλε να μείνουν ανολοκλήρωτα. Ο Καμπάνης μελέτησε προσεκτικά αρχεία και ιδιωτικές συλλογές, και από τα 500 περίπου έργα που στοιχειοθέτησε, επέλεξε να μας δείξει γύρω στα 180, ώστε να δούμε το πώς και το γιατί της τέχνης του ευρωπαίου ζωγράφου.

Ο Παπαλουκάς είναι κατεξοχήν τοπιογράφος, όχι όμως με την έννοια του απλού υπαιθριστή ζωγράφου. Δεν κάθεται δηλαδή μπροστά στο τοπίο, το σχεδιάζει, και τελειώνει εκεί. Αντιθέτως, το μελετά. Από τα περίφημα έργα του Αγίου Όρους έχουμε γρήγορα σχέδια με μολύβι, που κατόπιν μετέφερε στο εργαστήριο ως ολοκληρωμένα τοπία. Τα περισσότερα, μάλιστα, όχι την εποχή που βρισκόταν στο Όρος, αλλ' αργότερα. Είναι τοπιογράφος που βασίζεται στην παρατήρηση της πραγματικότητας, μα ταυτόχρονα και ζωγράφος εργαστηρίου. Το ίδιο αποκαλύπτεται και στις νεκρές φύσεις. Προτού ολοκληρώσει το έργο, μελετούσε τη σύνθεση, τις αναλογίες, έκανε αρμονικές χαράξεις για τα έργα. Σίγουρα, τον απασχόλησε η «αρχιτεκτονική» του πίνακα.

Ακόμη και εκείνα τα έργα που δείχνουν τις, όχι τόσο γνωστές και διαδεδομένες ενασχολήσεις του, όπως οι εικονογραφήσεις εντύπων και οι διακοσμήσεις χώρων, πέραν του γνωστού έργου στη μητρόπολη της Άμφισσας, μας μιλάνε για έναν ζωγράφο που παίδευε το θέμα του. Υπάρχει εμφανώς η αγάπη και ενασχόληση με τη δομή των πραγμάτων. Έτσι προβάλλουν οι "βάρκες" της Πάρου, σχεδιασμένες με μολύβια και υδρόχρωμα, αποτέλεσμα μιας εκπληκτικής χρωματικής ευαισθησίας.

Όλα τα έργα της έκθεσης έχουν τον χαρακτήρα "μελέτης" και μας αποκαλύπτουν τον ζωγράφο, όχι μόνο ως δάσκαλο, αλλά και ως μαθητή. Ιδιαίτερα θα ήθελα να σταθώ στις μελέτες του επάνω στα έργα του Σεζάν, του Κουρμπέ και του Θεοτοκόπουλου. Ο Παπαλουκάς δίδαξε ελάχιστα ζωγραφική, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, έναν μόλις χρόνο πριν πεθάνει στις 3 Ιουνίου το 1957. Ωστόσο, 60 και πλέον χρόνια από τότε, το παράδειγμά του παίρνει αξία από το ουσιαστικό έλλειμμα ζωγραφικής παιδείας στον τόπο. Φεύγοντας από την έκθεση, αναρωτιέμαι πόσοι από τους νέους ζωγράφους μας στις μεγάλες σχολές έχουν παιδευτεί με τον τρόπο του Παπαλουκά. Αν όχι σε όλο τους τον καλλιτεχνικό βίο, τουλάχιστον στα χρόνια μαθητείας. Η σπουδαία έκθεση του ΜΙΕΤ, ανάλογη των εξαιρετικών αφιερωμάτων που μας έχει συνηθίσει ο ποιητής - διευθυντής του Διονύσης Καψάλης, μας δίνει μια σε βάθος «σπουδή», όχι απλώς στο έργο του Σπύρου Παπαλουκά, αλλά στην ουσία της ζωγραφικής πράξης.

Ο Γιωργος Μυλωνάς είναι ιστορικός τέχνης και δημοσιογράφος

Σπύρος Παπαλουκάς, Μελέτη στο έργο του Πωλ Σεζάν Οι μεγάλες λουόμενες, μελάνι και χρωματιστά μολύβια σε διαφανές χαρτί, 14,2 x 16,5 εκ.