Free from what

Μαρία Παπανικολάου, Σχέδιο, 2023, ιn situ γλυπτική εγκατάσταση, εγκοπή μήκους 9 μ και πάχους 3 εκ σε τοίχο

Μια έκθεση της Μαρίας Παπανικολάου σε επιμέλεια της Άννας Καφέτση στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Υπηρεσιακή Αυλή) στο πλαίσιο του εικαστικού προγράμματος annexM.

 

Της Δέσποινας Βαλατσού*

 

Η Μαρία Παπανικολάου, μια νέα καλλιτέχνις με πλούσιες διεθνείς σπουδές στο πεδίο της καλλιτεχνικής έρευνας και με σημαντικό καλλιτεχνικό έργο στις αποσκευές της, παρουσιάζει την έκθεση με τον τίτλο Free from what στην οποία πραγματεύεται την έννοια της απόδρασης, του απεγκλωβισμού, της ελευθερίας. Η έκθεση συνίσταται σε πέντε έργα τα οποία η καλλιτέχνις δημιούργησε ειδικά για τον χώρο της Υπηρεσιακής Αυλής του Μεγάρου Μουσικής: γλυπτικές εγκαταστάσεις, βίντεο και βιντεοπροβολές, μια ξεχωριστή παρέμβαση στον χώρο, όλα δημιουργίες που μοιράζονται μινιμαλιστικά και υπαινικτικά χαρακτηριστικά και συνομιλούν ήσυχα μεταξύ τους. Τα πέντε έργα θα συμπληρωθούν τους τελευταίους μήνες της έκθεσης από ένα έκτο ιδιότυπο έργο, που συμπλέκει διάφορα είδη καλλιτεχνικής πράξης: διάλεξη, περφόρμανς, δρώμενο, ξενάγηση.

Χώρος

Η καλλιτέχνιδα αντιλαμβάνεται τον χώρο σαν ένα συνεχές πεδίο με ασαφή, ρευστά όρια αλλά και πολλαπλές ιδιότητες. Η Υπηρεσιακή Αυλή είναι για εκείνη ο χώρος έκθεσης των έργων της αλλά ταυτόχρονα και το εργαστήριό της, ένας χώρος που τον βιώνει διαρκώς και ποικιλοτρόπως. Δημιουργείται, έτσι, ένα δυναμικό καλλιτεχνικό περιβάλλον που ξεπερνά κατά πολύ τις πεπερασμένες ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του φυσικού χώρου.

Στην έκθεση υπάρχει ένα παιχνίδι με το μέσα και το έξω, το εντός και το εκτός. Ο χώρος είναι τόσο εσωτερικός (κυριολεκτικά) όσο και εξωτερικός. Ενώ είμαστε μέσα, τα βίντεο είναι ένας τρόπος να βρεθούμε εκτός, ένα μέσο που μας βγάζει έξω: καθώς σπάνε σιγά σιγά τα λεπτά στρώματα γύψου με τα οποία η καλλιτέχνιδα είχε κλείσει τα παράθυρα του σπιτιού της, μεταφερόμαστε από το μέσα στο έξω.

Την ίδια στιγμή, όλα τα έργα δημιουργούν έναν αθέατο χώρο που γεννά απορίες: τι μπορεί να δει κανείς αν πλησιάσει και κοιτάξει μέσα από τη ρωγμή στον τοίχο; τι υπάρχει πέρα από αυτή τη ρωγμή για να ανακαλύψουμε; Τι θα αντικρίσουμε κοιτώντας μέσα από τα σπασίματα στη γύψινη πόρτα, σπασίματα που δεν ήταν στις αρχικές προθέσεις της καλλιτέχνιδος αλλά προέκυψαν από την ενεργό παρουσία του κοινού;

Φαίνεται πως η έννοια του χώρου στην έκθεσή της διαμορφώνεται σε έναν τριπλό άξονα: α) νοητός χώρος (η σκέψη και η φαντασία της καλλιτέχνιδος, εκεί που συντελείται η δημιουργική διαδικασία, εκεί που η ίδια φαντάζεται τα έργα), β) φυσικός χώρος (το εργαστήριο που δίνει υλική μορφή στη φαντασία, στη νοητή σύλληψη των ιδεών, αλλά και ο χώρος της έκθεσης όπου το κοινό έρχεται σε επαφή με τα έργα), γ) ψηφιακός χώρος (ο εικονικός χώρος στον οποίο μάς εισάγουν τα βίντεο και η βιντεοπροβολή στον κάθετο τοίχο).

Χρόνος

Ο χρόνος είναι επίσης μια έννοια που μοιάζει να απασχολεί την καλλιτέχνιδα. Η έκθεση στο σύνολό της αφήνει ένα καλλιτεχνικό αποτύπωμα σε χρονική ροή και μάς προτρέπει να σκεφτούμε τη σχέση ανάμεσα στο εφήμερο και στο διαρκές. Άραγε η απόδραση είναι μια σταδιακή πράξη υπομονής; Μια άσκηση πειθαρχίας και εσωτερικής αναμόχλευσης; Κάτι τέτοιο υπονοούν τα βίντεο της Παπανικολάου. Την ίδια στιγμή, το σύμπλεγμα με τις άγκυρες δίνει την αφορμή στον επισκέπτη να σκεφτεί διαφορετικά τα χαρακτηριστικά της απόδρασης. Μήπως τελικά είναι κάτι στιγμιαίο, ξαφνικό, χωρίς πολλή σκέψη, σχεδόν ενστικτώδες, κάτι που λυτρώνει ακαριαία, όπως φαίνεται να υποδηλώνουν τα κομμένα σκοινιά πάνω από κάθε άγκυρα;

Όριο

Κάτι ακόμα που γίνεται αντικείμενο μελέτης, διερεύνησης και καλλιτεχνικής επεξεργασίας σε αυτή την έκθεση είναι η έννοια του ορίου. Η καλλιτέχνιδα προσδίδει στην έννοια του ορίου το χαρακτηριστικό της διαπερατότητας αλλά και της πολυσημίας. Πώς νοηματοδοτείται ένα όριο και πώς (αν) μπορεί κανείς να πει με βεβαιότητα ποιές είναι οι απολήξεις του; Πώς μπορεί να γίνει αντιληπτό, για παράδειγμα, το όριο ανάμεσα στο μέσα και στο έξω; Τί είναι το μέσα άραγε; Θα μπορούσε να είναι καταπιεστικός εγκλεισμός ή ίσως γλυκιά και τρυφερή καταφυγή. Τί είναι το έξω; Μπορεί να ταυτίζεται με την ελευθερία ή αντίθετα να συμβολίζει τον φόβο του αγνώστου.

Στις άγκυρες, βαριές μορφές στον φυσικό χώρο και ταυτόχρονα ρέοντες συμβολισμοί στην βιντεοπροβολή στον κάθετο τοίχο, αποτυπώνεται η αγωνία της καλλιτέχνιδος για το όριο ανάμεσα στη δέσμευση και στην αποδέσμευση. Η άγκυρα είναι κάτι που αγκιστρώνει τον άνθρωπο σε συμβάσεις και δεσμεύσεις (συμβολικές και κυριολεκτικές), αλλά μπορεί επίσης να είναι η αφορμή, το ερέθισμα, η ευκαιρία για να ξυπνήσει το ένστικτο της ζωής και της ελευθερίας. Φαίνεται πως σε όλη την έκθεση η έννοια του ορίου γίνεται πεδίο διαπραγμάτευσης: το όριο υπάρχει για να περιορίζει και να αποτρέπει ή για να προκαλεί και να σπρώχνει στη διάρρηξή του;

Την ίδια στιγμή, η καλλιτέχνιδα αξιοποιεί τον φυσικό χώρο για να πειραματιστεί με τον ήχο ως έναν ακόμα τρόπο να αναδείξει και να προβληματοποιήσει την έννοια του ορίου. Στην Υπηρεσιακή Αυλή (έναν μεγάλο ενιαίο χώρο, μια αυλή που ήταν παλιότερα ανοιχτή αλλά περικλείστηκε στη συνέχεια, έναν ενδιάμεσο λοιπόν χώρο που δημιουργεί στον επισκέπτη μια αίσθηση αν όχι ημιτελούς, σίγουρα όχι μόνιμης κατασκευής) επικρατεί ησυχία, μια κυριαρχική απουσία ήχου που ενισχύεται από το ύψος του χώρου. Ο επισκέπτης που βρίσκεται ανάμεσα στις άγκυρες, κινείται στην ησυχία, ενώ, που και που, ακούει από μακριά, αχνά, με διαστήματα τον ήχο από τα βίντεο που προβάλλονται στην άλλη πλευρά του χώρου. Οι ήσυχοι ήχοι από τα χτυπήματα στα λεπτά στρώματα γύψου που καλύπτουν τα παράθυρα, ο πιο τραχύς ήχος από τα σπασίματα του γύψου, τα σιωπηρά διαστήματα ανάμεσα στα χτυπήματα και στα σπασίματα, με άλλα λόγια οι ήχοι αλλά και οι σιωπές στο ενδιάμεσο, όλα δημιουργούν ένα αόρατο όριο που λειτουργεί διττά: αφενός χωρίζει την έκθεση στα δύο, αφετέρου λειτουργεί σαν ενοποιητικό στοιχείο διαμορφώνοντας μια δίοδο ένωσης και συνάντησης των έργων.

 

*Η Δέσποινα Βαλατσού είναι Επιστημονική Διευθύντρια – Κύρια Ερευνήτρια, Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) και Διδάσκουσα Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών, Τμήμα Θεωρίας & Ιστορίας της Τέχνης, ΑΣΚΤ