Αρχιτεκτονικοί στοχασμοί

Της Μαρίας Μοίρα

 

ΤΑΣΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Χτισμένα και άχτιστα, Τρία μελετήματα για την αρχιτεκτονική και την σπουδή της, Εκδόσεις Ίνδικτος, σελ. 262

    
Ο Τάσης Παπαϊωάννου, ομότιμος καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ και αρχιτέκτονας με σπάνια αίσθηση της πλαστικότητας, του ρυθμού και του μέτρου, παρουσιάζει σε μια καλαίσθητη κασετίνα, τρία μελετήματα. Τρία μικρά βιβλία συμπληρωματικού περιεχομένου για την αρχιτεκτονική και την σπουδή της με τους τίτλους: Χτίσματα της φαντασίας, Η γλώσσα της Αρχιτεκτονικής, Καλλιτεχνία και Αρχιτεκτονική, στα οποία επεξεργάζεται ιδέες και σκέψεις για μια Αρχιτεκτονική που είναι ταυτόχρονα και ισοδύναμα Τέχνη και Επιστήμη. Μια νοητική όσο και χειρωνακτική μελετητική και σχεδιαστική διεργασία η οποία έχει στο επίκεντρό της τον άνθρωπο και τις ανάγκες του. Μια αρχιτεκτονική η οποία εστιάζει στα ζωογόνα κοινωνικά και πολιτικά οράματα, κριτική και ερευνητική, που δεν εφησυχάζει, δεν αρκείται στην τυποποίηση και δεν επιδιώκει την φαντασμαγορία και το θέαμα στον σχεδιασμό, αλλά μέσα από μια δυναμική και αναστοχαστική αντίληψη για τον ρόλο τον οποίο επιτελεί, παράγει νέες ριζοσπαστικές ιδέες για τα αστικά κοινά και τον δημόσιο χώρο, την πόλη και την κατοίκησή της.
Στα δοκίμια της τριλογίας ο Τάσης Παπαϊωάννου διερευνά τους τρόπους με τους οποίους διδάσκεται, ή καλύτερα καλλιεργείται, η αρχιτεκτονική σκέψη και αντίληψη και εμπεδώνονται από τους φοιτητές οι κανόνες και οι μέθοδοι ώστε πρώτα να μπορούν να φανταστούν και να απεικονίσουν και στη συνέχεια να επιλύσουν και να κατασκευάσουν χώρους ζωής. Χώρους μέσα στους οποίους ο άνθρωπος εγγράφεται και δεν στέκεται απέναντι ως θεατής. Χώρους τους οποίους βιώνει και δεν τους καταναλώνει ως εικόνα.
Στον πυρήνα της σκέψης του βρίσκεται η αρχιτεκτονική θεωρεία και πράξη που στοχεύει σε μια ενεργητική δημιουργικότητα και όχι σε μια στείρα επιδεξιότητα χωρίς ουσία και νοηματικό περιεχόμενο ή μια σχολαστική ψυχρή τελειότητα η οποία μιμείται και αναπαράγει άκριτα τυποποιημένα μοντέλα, τα οποία επιβάλλει ένα παγκοσμιοποιημένο αρχιτεκτονικό star-system, ανεξαρτήτως τόπου, κλίματος, τρόπου ζωής ιστορικών καταβολών και παράδοσης.
Έτσι λοιπόν στα Χτίσματα της φαντασίας, παρουσιάζει επίμονες ιδέες, χωρίς πελάτη και συγκεκριμένο τόπο αναφοράς, που στοιχειώνουν τον λογισμό του αρχιτέκτονα. Παραλλαγές και εκφάνσεις κτιρίων που ολοκληρώνονται ως ευφάνταστες αρχιτεκτονικές προτάσεις με την μορφή ζωγραφικών αποτυπώσεων, σκίτσων, σχεδίων, προπλασμάτων. Παιγνιώδεις εκδοχές ιδεατών χτισμάτων που αναπτύσσονται σε ύψος, με έμφαση στον κάθετο άξονα, όπως τα πυργόσπιτα της Μάνης, σαν φουγάρα ή σαν αιθέρια σινιάλα στο χώρο. Φανταστικά ή πραγματικά κτίρια παραλληλεπίπεδα, κυβόσχημα ή τριγωνικά πρίσματα με εσοχές, εγκοπές, ανοίγματα, προβόλους, εναλλαγές όγκων και τοιχοπετασμάτων, βαθιές εντομές και προκλητικούς εξώστες, ανυψωμένα από το έδαφος, με ελεύθερες σκάλες και απρόβλεπτες εδράσεις. Κτίρια με εμφανή την γεωμετρία των χαράξεων, χρωματικές εξάρσεις που τονίζουν την πλαστικότητα της μορφής μέσα από τη αλληλοδιαδοχή φωτός και σκιάς. Αρχετυπικά σπίτια στα οποία η κατοίκηση εκλαμβάνεται σαν μια ατέρμονη περιπέτεια ανθρώπινων δράσεων στο χώρο μέσα από την αλληλουχία των κινήσεων και των στάσεων όσων τα κατοικούν.
Η αρχιτεκτονική είναι γλώσσα, που μέσα από μορφολογικά και δομικά στοιχεία τα οποία συναρθρώνονται σαν λέξεις, μέσα από δίπολα και αντιθέσεις, παράγει νοηματικές συστοιχίες. Στα κτίρια που συναντάμε στους δρόμους της πόλης διαβάζουμε την πρόθεση του επώνυμου η ανώνυμου δημιουργού τους, την εσωτερική τους νομοτέλεια, την ιδέα, την συνθετική τους δομή. Αφουγκραζόμαστε τη ζωή όσων έζησαν μέσα στους τοίχους τους. Γράφει ο Τάσης Παπαϊωάννου στον δεύτερο τόμο της τριλογίας Η γλώσσα της Αρχιτεκτονικής: «Τα κτίρια είναι “χτισμένα κείμενα”, κείμενα που καταγράφουν και αφηγούνται τις ιστορίες των ανθρώπων που τα έχτισαν, αλλά και εκείνων που κατοίκησαν εκεί στο παρελθόν ή κατοικούν ακόμη μέχρι σήμερα στους χώρους τους. Συγκροτούνται κι αυτά από λέξεις που σχηματίζουν προτάσεις, αυτές με τη σειρά τους διαμορφώνουν κείμενα, έτσι ώστε στο τέλος διαβάζοντάς τα να πλησιάζεις στην κατανόηση της ουσίας του αρχιτεκτονικού τους χώρου». Εστιάζει στην ιδρυτική συνθήκη και την κοινωνική αποστολή της αρχιτεκτονικής που είναι να στεγάσει την ανθρώπινη ανάγκη και όχι να καταπλήξει το κοινό. Να σεβαστεί τον χαρακτήρα του τόπου και όχι να υπηρετήσει τον στιγμιαίο εντυπωσιασμό του θεατή, την αγοραία απαίτηση του βλέμματος για όλο και πιο απρόβλεπτες, ανοίκειες και απόκοσμες μορφές.
 Η γνώση του ελευθέρου σχεδίου, όπως εύγλωττα υποστηρίζει ο συγγραφέας στο Καλλιτεχνία και Αρχιτεκτονική, η μελέτη του χρώματος και της πλαστικής απόδοσης των μορφών είναι μια σημαντική συνιστώσα στην αρχιτεκτονική σπουδή, καθώς αποτελεί  τον τρόπο να αποτυπώνεις στο χαρτί την νοητική εικόνα ενός αντικειμένου. Η αναπαράσταση δεν είναι μια αντανάκλαση, ένα απλό καθρέφτισμα της μορφής του. Αποτελεί αποκάλυψη και φανέρωση  της ουσίας του, διαπραγμάτευση και αποκωδικοποίηση στοιχείων της ολότητάς του. Καθώς η θέαση του κόσμου δεν είναι μια παθητική ενατένιση αλλά η κατανόηση της μυστικής, αδιόρατης και αινιγματικής του νομοτέλειας και οντότητας. Μια αναπαράσταση είναι ανεξάρτητη από την ομοιότητα. Μπορεί να είναι εύστοχη, αποτελεσματική, διαφωτιστική, ευαίσθητη ή συναρπαστική στον βαθμό που ο αρχιτέκτονας κατορθώνει να συλλάβει νέες, σημαντικές μορφικές, συντακτικές και δομικές σχέσεις και να επινοήσει τα μέσα με τα οποία θα τις αποδώσει. Δεν υπάρχει ένα «κανονικό μάτι» που κοιτάζει και αντιγράφει δίχως την προσθήκη της σκέψης ή της ερμηνείας. Δεν υπάρχει μια αθώα ματιά ισχυρίζεται ο Ερνστ Γκόμπριτς. Η ματιά είναι πάντα πεπειραμένη, προσκολλημένη στο παρελθόν της καθώς και σε παλαιότερες παρεμβολές των αισθήσεων, της καρδιάς και του μυαλού. Όχι μόνο το πώς αλλά και το τι βλέπει ρυθμίζεται από την ανάγκη και την προκατάληψη και αυτό που αναπαριστά δεν είναι το αντικείμενο, αλλά μια εκδοχή του. Και αυτή η καλλιτεχνική μαθητεία δίνει στον αρχιτέκτονα την δυνατότητα να επικοινωνεί και να αποτυπώνει τις ιδέες και τις σκέψεις του στο χαρτί.
Μια εξαιρετικά συμπεριληπτική εποπτεία της καλλιτεχνικής και επιστημονικής υπόστασης της αρχιτεκτονικής σπουδής με πλούσιο εικονογραφικό υλικό από έργα του συγγραφέα και παράλληλα ένα ιδιαίτερα ευανάγνωστο, χρήσιμο και εμπεριστατωμένο ανάγνωσμα για τους φοιτητές και τους διδάσκοντες των αρχιτεκτονικών σχολών και όσων ασχολούνται γενικότερα με την μελέτη και τον σχεδιασμό του χώρου. Καθόσον στα τρία μελετήματα με γλαφυρό ύφος, πολυσυλλεκτική βιβλιογραφία και άρτια μεθοδολογία ιχνηλατείται η βαθύτερη ουσία μιας αρχιτεκτονικής που νοείται ως γλώσσα, ως αφήγημα που εκτυλίσσεται στο χώρο. Ως το δημιουργικό πέρασμα  από το γονιμοποιό σπέρμα της κεντρικής ιδέας στην σχεδιαστική αποτύπωση και στην κατασκευή του προπλάσματος που φέρει το φορτίο της πλαστικότητας και των υλικοτήτων του. Ως η επινοητική, οργανωτική και συγκροτητική διαδικασία, μέσω της οποίας ο χώρος καθίσταται λειτουργικός, διασφαλίζοντας την ανθρώπινη ανάγκη. Η οραματική επίκληση μιας αρχιτεκτονικής που παράγει «χτισμένα κείμενα» τα οποία εντός τους εσωκλείουν τα όνειρα της κοινωνίας.

Μαρία Παπανικολάου, Αποδράσεις, 2023, γλυπτική εγκατάσταση (λεπτομέρεια), γύψος, σκοινί ιούτης, σίδερο, μεικτά υλικά αρματούρας. Φωτ.: Αγγελική Σβορώνου.