Τηλεόραση και επικοινωνία

Μαρία Λοϊζίδου, Pelage, 2018, παραχώρηση της καλλιτέχνιδος και της Kalfayan Galleries

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΜΒΑΚΑΣ και ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΓΑΖΗ (συντονισμός – επιμέλεια - θεώρηση), Αμερικανικές σειρές στην ελληνική τηλεόραση. Δημοφιλής κουλτούρα και ψυχοκοινωνική δυναμική, εκδόσεις Παπαζήση

ΜΑΡΙΑ ΚΟΜΝΗΝΟΥ (επιμέλεια), Δημόσια σφαίρα σε κρίση. Πώς και γιατί παραβιάζεται η δεοντολογία στα ΜΜΕ (2009-2016), εκδόσεις Παπαζήση

ΣΤΑΘΗΣ ΒΑΛΟΥΚΟΣ, Ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης (1960-2018), εκδόσεις Αιγόκερως

Οι τρεις εκδόσεις στοχεύουν να διερευνήσουν με διαφορετικά μεθοδολογικά εργαλεία τις δομές, τις εικόνες, τις αφηγήσεις και τους χαρακτήρες που κατασκευάζει η μυθοπλασία των τηλεοπτικών σειρών αλλά και τους ιδεολογικούς μηχανισμούς που τίθενται σε εφαρμογή στα μέσα μαζικής ενημέρωσής και γενικά στη δημόσια σφαίρα. Η ιστοριογραφικού προσανατολισμού μελέτη του Στάθη Βαλούκου αποτελεί την πληρέστερη καταγραφή της ιστορίας της ελληνικής τηλεόρασης και ειδικά η συμπληρωμένη (2018) μορφή της αποτιμάται ως μια ψύχραιμη και ακριβής, εποπτική προσέγγιση του πρόσφατου τηλεοπτικού τοπίου κατά την «εποχή της κρίσης». Ο Βαλούκος, ο πρώτος που επιχείρησε να συγκροτήσει, είκοσι χρόνια πριν, μια ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης, μελετά τις κοινωνικές, αισθητικές και πολιτικές παραμέτρους αλλά και τις κύριες ιδέες για τη θέση της τηλεόρασης στην κοινωνία και στην δημοφιλή κουλτούρα Οι μελέτες που συναπαρτίζουν τον συλλογικό τόμο Αμερικανικές σειρές στην ελληνική τηλεόραση. Δημοφιλής κουλτούρα και ψυχοκοινωνική δυναμική επιχειρούν να διερευνήσουν τα χαρακτηριστικά των κοινωνιών στις οποίες παρήχθησαν οι σειρές του τίτλου της έκδοσης και των διαδικασιών πρόσληψής τους από το ελληνικό τηλεοπτικό κοινό. Αντίθετα από το ευρύ άνυσμα ως προς την περίοδο του παραδείγματος μελέτης, ο τρίτος, επίσης συλλογικός τόμος, είναι εστιασμένος κατά τα έτη της «κρίσης» και της «δημόσιας σφαίρας σε κρίση» και έρχεται να μας θυμίσει συναφή ερωτήματα τα οποία έχει θέσει προ πολλών ετών ο Αντόρνο. Γιατί η μεσαία τάξη συμμορφώνεται με τον απολυταρχισμό, ακόμα και όταν ο πολιτισμός της έχει αντικαταστήσει τα ιεραρχικά μοντέλα εξουσίας με ομαδικές αντιλήψεις κοινής ή ετεροκατευθυνόμενης επιρροής; Μήπως η μεσαία τάξη υπακούει σε ένα κώδικα που πλέον δεν ανταποκρίνεται στο ιστορικό περικείμενο, και αυτός ο κώδικας, παραδόξως, ενεργεί όλο και πιο έντονα;

Παρά τις διαφορές στους οπτικοακουστικούς θεσμούς και τις πρακτικές κατά την πρόσληψη των τηλεοπτικών προϊόντων, στις παραπάνω μελέτες ανιχνεύονται πολλά κοινά σημεία. Εμπνεόμενες από την σημειολογία και την αφηγηματολογία έρευνες επικεντρώνονται στο τηλεοπτικό κείμενο και την λειτουργία του, ταυτοποιώντας τα μορφικά χαρακτηριστικά και εντοπίζοντας τα αφηγηματικά στοιχεία συγκρότησης των οπτικοακουστικών κειμένων (μορφές και είδη των προγραμμάτων). Ορισμένες από τις μελέτες πριμοδοτούν τη μορφική ανάλυση, προτείνοντας κατηγορίες ταξινόμησης ή αποτιμώντας τη στάση και τον ρόλο του κοινού βάσει των προγραμμάτων και των καναλιών, όπως και τις εφαρμοζόμενες στρατηγικές στο εσωτερικό των καναλιών και τις επιδράσεις τους.

Για την ανάλυση μιας τηλεοπτικής σειράς χρειάζεται να συναρθρώσουμε τα ιδεολογικό-πολιτικά συμφραζόμενα με την (αφηγηματολογική) ανάλυση των κινούμενων εικόνων, δίχως να περιορίσουμε σε ένα και μοναδικό σύστημα. Ειδικά αν αναλογιστούμε ότι ορισμένες προσεγγίσεις, προερχόμενες από κοινωνιολόγους, θέτουν το ερώτημα του συγκείμενου και των αναπαραστάσεων και διερευνούν τις πρακτικές κατανάλωσης στην τηλεόραση και στα ΜΜΕ. Συγκειμενοποιώντας τις προς μελέτη σειρές μυθοπλασίας, εγκαθιδρύονται και οι συσχετισμοί ανάμεσα στις διαφορετικές συνιστώσες του «τηλεοπτικού μηνύματος», δηλαδή τις συνθήκες παραγωγής, διάχυσης και πρόσληψης. Προς αυτές τις προσεγγιστικές κατευθύνσεις κινούνται ορισμένες από τις ενότητες στις εξεταζόμενες μελέτες: του Γρηγόρη Πασχαλίδη, («Τηλεοπτική ψυχαγωγία 1967-74: Τα αμερικανικά αφηγήματα συνεχείας»), του Φίλιππου Παππά («Πρώτη μεταπολιτευτική περίοδος, 1974-81: Επέλαση της τηλεόρασης, παγίωση της αμερικανικής τηλεοπτικής ψυχαγωγίας και προσπάθεια εγχώριου-ποιοτικού αντισταθμίσματος»), του Βασίλη Βαμβακά («Η παράλληλη πραγματικότητα: Συνθήκες παραγνώρισης και αναγνώρισης της αμερικανικής τηλεοπτικής μυθοπλασίας στην Ελλάδα (1966-2015)»). Οι πολιτισμικές αναπαραστάσεις (με την ευρεία έννοια) δεν εκφράζουν απλά τον κυρίαρχο λόγο για τους ρόλους και τις ταυτότητες των φύλων, αλλά επιπλέον συμβάλλουν στην έκφραση και στη διατήρηση ενός τέτοιου λόγου (Τζο Φράγκου, «Εμείς, οι Εξωτικοί Άλλοι και ο ρόλος της εθνικής ταυτότητας στην πρόσληψη αμερικανικής και εγχώριας σαπουνόπερας στην Ελλάδα»).

Στην έκδοση Δημόσια σφαίρα σε κρίση. Πώς και γιατί παραβιάζεται η δεοντολογία στα ΜΜΕ (2009-2016), προσεγγίζονται θέματα όπως η λειτουργία του ΕΣΡ, η δεοντολογία στα ΜΜΕ και οι παραβιάσεις της (οροθετικές γυναίκες), φλέγοντα θέματα όπως η δίκη της Χρυσής Αυγής και η δολοφονία του Παύλου Φύσσα, ο ρατσισμός και η ξενοφοβία, οι σχέσεις με τους Τούρκους, το προσφυγικό και η μετανάστευση. Η σημασία των αναγνώσεων έγκειται στην πολλαπλότητα και τις διακυμάνσεις της πρόσληψης και των επιδράσεων. Εδώ και καιρό, τα ΜΜΕ έχουν γίνει το αντικείμενο μιας κοινωνιολογικής φρενίτιδας, περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες και τους μηχανισμούς της ταυτοποίησης και της διαμόρφωσης της ταυτότητας, όπως αυτά λειτουργούν στους τηλεθεατές. Ο πολιτισμός συχνά παρέχει τα υλικά με τα οποία προσδιορίζουμε τους εαυτούς μας και μέσα από τα οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι με άλλες εμπειρίες, άλλες ευαισθησίες, άλλες κοινότητες. Πρόκειται για ταυτοποιήσεις απροσδόκητες και προβλέψιμες, ευχάριστες και ενοχλητικές, σταθερές και αποπροσανατολιστικές, οικείες και επώδυνες.

Οι προσεγγίσεις και στις τρεις μελέτες είναι ανθρωπολογικές, εθνολογικές και κοινωνιολογικές. Ο συσχετισμός πολιτισμού και πολιτικής εμπεδώνεται ακόμη πιο φορτισμένος στην προς εξέταση περίοδο («περίοδος κρίσης»). Ειδικά στο πλαίσιο των προσπαθειών για την κατανόηση της παγκόσμιας πολιτικής τάξης, ή σε προσπάθειες κατανόησης των εγχώριων προστριβών και εντάσεων που προκαλούνται από την κίνηση της παγκοσμιοποίησης των λαών. Πολιτική διαφορά και τρέχουσα ή μελλοντική πιθανή σύγκρουση, πολιτική συγκυρία και πολυπολιτισμικότητα γίνονται δείκτης για την πολύπλοκη διαφορά των σύγχρονων κοινωνιών. Γεγονός που επιβεβαιώνει την εκτίμηση του Αντόρνο ότι τα μαζικά μέσα είναι κατασκευασμένα με πολύπλοκους και πολυεπίπεδους τρόπους και έχουν κατακτήσει πια τις ιδέες ενός «πολυμορφικού νοήματος», το οποίο προγενέστερα κληροδοτείτο μόνο στα σύνθετα έργα υψηλής Τέχνης.

Ο Κωνσταντίνος Κυριακός διδάσκει στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών