Η άβολη αισιοδοξία

Ένα συνοπτικό οδοιπορικό στα περιοδικά σύγχρονης τέχνης της μεταπολίτευσης. Μέρος 2ο

Πέτρος Μώρης, Idle Tunnel, 2018, προβολή βίντεο, αθηναϊκές σχιστολιθικές πλάκες, τσιμέντο, μεταλλικό χρώμα σπρέυ, μεταβλητές διαστάσεις, παραχώρηση της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση. Φωτ.: Nicolas Joubard/ Le Lieu unique

ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΤΡΑΜΠΟΥΛΗ

Από την αυτονομία στο life style I

Ο ΜΙΤ, κατά κόσμο Ευθύμης Μητρόπουλος, αρχιτέκτονας και ερευνητής του Πανεπιστημίου του ΜΙΤ της Μασαχουσέτης, είχε προτείνει το 1977 μια λησμονημένη πλέον εκδοχή του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης: ψηφιακό και απεδαφικοποιημένο, το αποτελούσαν τερματικά κέντρα πληροφοριών διάσπαρτα σε όλη την πόλη, δεν φιλοξενούσε υλικά αντικείμενα αλλά δημιουργούσε σχέσεις και συμβάντα. Το πρόγραμμα του ΜΙΤ είχε παρουσιαστεί πρώτη φορά το 1977 στο συνέδριο «Διερευνήσεις για ένα ΜΣΤ» που είχε διοργανωθεί στην τότε Πάντειο· παρεμπιπτόντως, ακόμη το «Εθνικό» δεν ήταν μέρος του τίτλου του μουσείου και ίσως θα πρέπει να ξανασκεφτούμε μια ανεπαίσθητη αντίφαση ανάμεσα στο εθνικό και το σύγχρονο που μπορεί να αποτυπώνει περισσότερα προβλήματα από όσα καταλαβαίνουμε σε πρώτη ανάγνωση. Κείμενα του συνεδρίου εκείνου καθώς και δύο εκδηλώσεων που είχαν γίνει την ίδια εποχή στην γκαλερί ΔΕΣΜΟΣ σε επιμέλεια του γλύπτη Θόδωρου (του ΜΙΤ, του Δημήτρη Φατούρου, της Ελένης Βακαλό, του Βαγγέλη Δημητρέα, του Γιώργου Βέλτσου) περιλαμβάνονται στο τελευταίο τεύχος της πρώτης περιόδου του περιοδικού Σήμα.

Θα άξιζε από την άποψη αυτή το Σήμα να διαβαστεί σε αντιδιαστολή με τη Σπείρα, το στιβαρό, λόγιο περιοδικό που εξέδωσε συνολικά 15 τεύχη σε τρεις περιόδους (1975, 1984-87, 1990-91). Η Σπείρα το 1975 ξεκίνησε ως περιοδικό ποίησης και, γειωμένη στον ελληνικό υπερρεαλισμό με ποιήματα του Εμπειρίκου, του Εγγονόπουλου και του Καρούζου, παρουσίασε νέους τότε ποιητές και στοχαστές όπως τη Νανά Ησαΐα, τον Νίκο Φωκά, τον Κωστή Παπαγιώργη, ενώ μετέφρασε δοκίμια των Roland Barthes, Susan Sontag, Roman Jacobson κ.ά. Στη δεύτερη περίοδό της ανοίχθηκε στη θεωρία της τέχνης. Η σύγχρονη τέχνη της Σπείρας ήταν συνέχεια της παράδοσης του ελληνικού μοντερνισμού: λογοκεντρική, πρωτοποριακή, αποστρεφόταν οποιαδήποτε εμπορική διάσταση. Εκδότης του περιοδικού ήταν ο φιλόλογος Αντρέας Μπελεζίνης και στη συντακτική ομάδα του περιλαμβάνονταν μεταξύ άλλων οι καλλιτέχνες Σωτήρης Σόρογκας και Βαγγέλης Δημητρέας, καθώς και η ιστορικός τέχνης Άννα Καφέτση, μετέπειτα ιδρυτική διευθύντρια του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Πολλά γνωρίσματα του Μουσείου υπό τη διεύθυνση της Άννας Καφέτση είναι παρόντα στην ποιητική και τη θεωρία της Σπείρας και αποτυπώνονται στην καθοριστική έκθεση για τη διαμόρφωση της ελληνικής σύγχρονης τέχνης «Μεταμορφώσεις του Μοντέρνου» που επιμελήθηκε η ίδια στην Εθνική Πινακοθήκη το 1992.

Η σύγκριση των δύο περιοδικών, του πολυφωνικού, αντιμοντερνιστικού και ανοιχτού στις καινούργιες τέχνες και κοινωνικότητες Σήματος και της θεωρητικής, πολιτικής και εσωστρεφούς Σπείρας, είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, ιδίως καθώς ο λόγος τους εκφέρεται εκείνη την εναρκτήρια εποχή, για να ιστορικοποιήσουμε το ΕΜΣΤ: να το σκεφτούμε δηλαδή όχι ως μια τάχα πάγια και διαχρονική ανάγκη που δεν μπορεί να ικανοποιηθεί αλλά ως ένα αίτημα εντός θέσεων και ανταγωνισμών που έχουν καθορίσει τη θεσμική μορφή του, το περιεχόμενό του, τη δομή του, αλλά και την αδυναμία αν όχι την αδυνατότητά του. Ίσως εκείνο που αποτυγχάνει να ιδρυθεί δεν είναι το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης  αλλά μια συγκεκριμένη σύλληψη του σύγχρονου.

Τη δεκαετία του 80, ο ΜΙΤ συνέχισε μετά το Σήμα την ανάπτυξη της αποϋλοποίημένης, κειμενικής τέχνης/επιστήμης του στο περιοδικό Εικαστικά που έβγαλε 60 τεύχη από το 1982 έως το 1986 με εκδότη τον Αντώνη Μπουλούντζα. Αν το Σήμα ήταν η αρχέγονη Θεογονία της σύγχρονης τέχνης, μεταξύ μύθου και ιστορίας, τα Εικαστικά ήταν το αρχαϊκό, για πρώτη φορά αυτόνομο, περιοδικό της. Από τις σελίδες του πέρασαν πολλοί από τους συντελεστές που τα επόμενα χρόνια θα είναι καθοριστικοί για τη διαμόρφωση του πεδίου, από τον επιμελητή Χρήστο Ιωακειμίδη, την κριτικό Έφη Στρούζα και τον νυν διευθυντή της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων Ντένη Ζαχαρόπουλο έως τον αναπληρωτή καθηγητή Μάνο Στεφανίδη και τον κριτικό Χάρη Καμπουρίδη. Τα Εικαστικά περιελάμβαναν εκτενή αφιερώματα π.χ. στον Γιώργο Κωστάκη, η συλλογή του οποίου με έργα της ρωσικής πρωτοπορίας θα γίνει ο πυρήνας του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης, διεκδίκησαν νέες θεσμικές συγκροτήσεις όπως τη Σχολή Καλών Τεχνών της Θεσσαλονίκης, έγραψαν εκτενή κριτικά δοκίμια για ελληνικές και διεθνείς εκθέσεις, οξείες και πολεμικές κριτικές. Κατά κάποιον τρόπο τα Εικαστικά είχαν τη φιλοδοξία να συγκροτήσουν τη σύγχρονη τέχνη ως αυτόνομο πεδίο εντός της ιστορίας της ελληνικής τέχνης, να προτείνουν προδρόμους, συγγένειες και μορφές. Δεν είναι συμπτωματικό ότι από το πρώτο κιόλας τεύχος και σε πολλές συνέχειες, ο ιστορικός τέχνης Εμμανουήλ Μαυρομάτης θα παρουσιάσει το εκτενές δοκίμιο «Η σύγχρονη Τέχνη: εισαγωγή σε μια άρθρωση», σαν να ήθελε να συστήσει σε ένα αδαές κοινό τη χρήση μιας καινούργιας, πολύπλοκης συσκευής.

Διάλειμμα

Μαύρο Μουσείο. Πηγή έμπνευσης για τον τίτλο του Μαύρου Μουσείου (1986-1993) ήταν ένα διήγημα του André Pieyre de Mandiargues. Το περιοδικό ήταν η πρώτη προσπάθεια μιας συντροφιάς φίλων να εγγραφούν στην ελάσσονα τέχνη και λογοτεχνία. Η λογοτεχνία τους ήταν σκοτεινή, υπαινικτική, χαμηλών τόνων σε μια εποχή, κατά τη δεκαετία του 80, μεγαλόστομων πολιτικών διακηρύξεων, λαμπερών προσδοκιών και επιφανειακής πανκ συμπεριφοράς. Δημιουργούσαν σαν ομάδα και η Φοίβη Γιαννίση μου είχε πει κάποτε πως δεν μπορούσε να θυμηθεί ποιος από τους συντελεστές είχε γράψει ποια ιστορία. Οι εικονογραφήσεις ήταν του Ζάφου Ξαγοράρη, του Δημήτρη Παπαϊωάννου και της Νίνας Παππά και ήταν εξίσου σκοτεινές, σαν μια ασπρόμαυρη εκδοχή της Transavanguardia ή του γερμανικού νεοεξπρεσσιονισμού. Είναι όλοι τους πλέον συγγραφείς, καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες αποδεικνύοντας τη λανθάνουσα δύναμη που έχουν οι ιστορίες συνέχειας και ωρίμανσης.

Κοντροσόλ στο Χάος. Κοντροσόλ είναι λέξη των καλλιαρντών για το φιλί. Αν και δεν είναι το μόνο πρώτο-queer περιοδικό -θα πρέπει πάντα να θυμόμαστε το Κράξιμο, το πρωτοποριακό περιοδικό της τρανς ακτιβίστριας, καλλιτέχνιδας και σεξεργάτριας Πάολας- το Κοντροσόλ στο Χάος διαχειρίστηκε την γκέι κουλτούρα με ποστ-πανκ συμπεριφορά με καλλιτεχνική διάθεση. Βασικοί του συντελεστές ήταν ο Παύλος Αβούρης, ο Αλέξης Μπίστικας και ο Δημήτρης Παπαϊωάννου. Εξέδωσε έξι τεύχη μεταξύ 1986 και 1992. Ο πυρήνας της αισθητικής του ήταν η αστική αυτοαφήγηση και όταν το πρώτο κύμα μεταψυχροπολεμικών μεταναστών ήρθε στην Ελλάδα, το Κοντροσόλ συνάρθρωσε τη σεξουαλικότητα με τη δεξίωση του άλλου. Είναι ενδιαφέρον ότι σχεδόν σε όλα τα εξώφυλλα του περιοδικού ως επί το πλείστον μη Καυκάσιοι άντρες γελάνε ολόψυχα στον θεατή σε μια εποχή κορύφωσης της επιδημίας του Aids.

Βαβέλ. Η Βαβέλ εκδιδόταν από το 1981 έως το 2008, δημοσιεύοντας κόμιξ κυρίως της Ιταλικής και της Γαλλικής σχολής. Στις σελίδες της αποκρυστάλλωσε νέες μορφές πολιτικής αφήγησης, ανατρεπτικού χιούμορ, αναπαράστασης των σεξουαλικοτήτων, αστικού γκροτέσκου και κυβερνοκουλτούρας. Η Βαβέλ δεν ήταν πια underground αλλά δεν ήταν ακόμη mainstream. Στη δεκαετία του ’80, ενώ οι εκθέσεις και τα περιοδικά σύγχρονης τέχνης ήταν ακόμη ένα εικαστικό σύστημα της ανώτερης τάξης, η Βαβέλ ήταν το περιοδικό μιας ευρείας διαταξικής αισθητικής και αισθηματικής εισαγωγής στη σύγχρονη κουλτούρα.

Όπως με τους δίσκους βινυλίου, τα παλιά περιοδικά έχουν τη δύναμη να ανακαλούν σπαράγματα προσωπικής ιστορίας. Ο αναγνώστης όπως και ο ακροατής, δεν θυμάται μόνον το περιεχόμενο αλλά και τα συμφραζόμενα: πότε για πρώτη φορά γνώρισε κάθε τεύχος του περιοδικού, τι τον παρακίνησε να σκεφτεί και να κάνει, τι έχει λησμονήσει.

*Το δοκίμιο «Από τον επανασχεδιασμό στην απεδαφικοποίηση» συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο της έκθεσης The Same River Twice που διοργανώνεται από το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ και το NEW MUSEUM της Νέας Υόρκης σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη. Η ελαφρώς εκτεταμένη αυτή εκδοχή του με τον τίτλο «Η άβολη αισιοδοξία» δημοσιεύεται εδώ σε τέσσερις συνέχειες. Στο επόμενο επεισόδιο: Αrti, Artmagazine, Μανδραγόρας, Νέο Επίπεδο, Gap, Velvet, Local Folks, Highlights.

Ο Θεόφιλος Τραμπούλης είναι συγγραφέας και επιμελητής