Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της

ΤΟΥ ΖΙΓΚΜΟΥΝΤ ΜΠΑΟΥΜΑΝ

Ο πολωνός κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν (1925-2017), ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του καιρού μας, που μας άφησε πριν λίγες μέρες, παρουσιάστηκε στο ελληνικό κοινό με την έκδοση του θεμελιώδους έργου του, Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της, σε μετάφραση του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη, στη σειρά «Επιστήμες του ανθρώπου» των εκδόσεων Ψυχογιός, υπό τη διεύθυνση του Στέφανου Ροζάνη. Δημοσιεύουμε ένα δείγμα γραφής από το βιβλίο, ενώ την επόμενη Κυριακή ο Στέφανος Ροζάνης θα κάνει την αποτίμηση του έργου του.

***

Εξήντα πέντε χρόνια μετά τη συγγραφή και την έκδοση του έργου Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, η ατομική ελευθερία έχει θριαμβεύσει· είναι πλέον η αξία εκείνη με την οποία αξιολογούνται όλες οι υπόλοιπες, καθώς και το σημείο αναφοράς βάσει του οποίου μετριέται η ορθότητα όλων των υπερατομικών κανόνων και αποφάσεων. Αυτό δεν σημαίνει πάντως ότι τα ιδεώδη του κάλλους, της καθαρότητας και της τάξης, που έστειλαν τους άντρες και τις γυναίκες στο σημερινό τους ταξίδι των ανακαλύψεων, έχουν ξεχαστεί ή έχουν χάσει την αρχική τους λάμψη. Τώρα όμως θα διεκδικούνται και θα εκπληρούνται - μέσω της ατομικής αυθορμησίας, βούλησης και προσπάθειας. Στην παρούσα, μετανεωτερική εκδοχή της, η νεωτερικότητα φαίνεται πως βρήκε τη λυδία λίθο που ο Φρόιντ απέρριπτε ως αφελή και επικίνδυνη φαντασίωση: η λίθος αυτή ανέλαβε το έργο να διαχωρίσει τα πολύτιμα μέταλλα της καθαρής τάξης και της εύτακτης καθαρότητας κατευθείαν από το ορυκτό μετάλλευμα της ανθρώπινης, πάρα πολύ ανθρώπινης τάσης για απόλαυση, περισσότερη απόλαυση κι ακόμη περισσότερη ηδονική απόλαυση - μιας τάσης που κάποτε επικρίθηκε ως χαμερπής και καταδικάστηκε ως αυτοκαταστροφική. Το «αόρατο χέρι», που λες κι έμεινε άθικτο ή ακόμα και ισχυροποιήθηκε από δύο αιώνες εστιασμένων προσπαθειών για να παραμείνει μες στο σιδερένιο γάντι των υπαγορευμένων από τη λογική κανόνων και κανονισμών, επανέκτησε την εμπιστοσύνη μας και την εύνοιά μας. Η ατομική ελευθερία, που αποτελούσε κάποτε μειονέκτημα και πρόβλημα (ίσως το κύριο πρόβλημα) για όλους τους διαμορφωτές της τάξης, έγινε ο σπουδαιότερος πόρος και πηγή της διαρκής προσωπικής δημιουργίας στο ανθρώπινο σύμπαν.

Όταν κερδίζεις κάτι απ’ τη μια, χάνεις στη θέση του κάτι άλλο: αυτός ο παλιός κανόνας ισχύει το ίδιο σήμερα όπως και άλλοτε. Μόνο που τα κέρδη και οι απώλειες έχουν αλλάξει θέσεις: οι μετανεωτερικοί άντρες και γυναίκες αντάλλαξαν ένα μέρος των δυνατοτήτων τους για ασφάλεια χάριν της ευτυχίας τους. Η δυσφορία της νεωτερικότητας ανέκυψε από ένα είδος ασφάλειας που δεν ανεχόταν πολλή ελευθερία στην επιδίωξη της ατομικής ευτυχίας. Η δυσφορία της μετανεωτερικότητας αναδύθηκε από ένα είδος ελεύθερης επιδίωξης της ηδονής που δεν ανέχεται πολλή ατομική ασφάλεια.

Κάθε αξία είναι αξία (όπως παρατήρησε πριν από πολύ καιρό ο Γκέοργκ Ζίμελ) μόνο χάρη στην απώλεια άλλων αξιών, μια απώλεια που σε κάνει να υποφέρεις για να αποκτήσεις τη ζητούμενη. Αλλά χρειάζεται κανείς πιο πολύ αυτό που του λείπει περισσότερο. Η λάμψη της ελευθερίας είναι φωτεινότερη όταν αυτή θυσιάζεται στον βωμό της ασφάλειας. Όταν είναι η σειρά της ασφάλειας να θυσιαστεί στον ναό της ατομικής ελευθερίας, τότε κλέβει μεγάλο μέρος της λάμψης του πρώην θύματός της. Αν οι μονότονες και ανιαρές ημέρες στοίχειωναν τους επιζητούντες ασφάλεια, τώρα οι άγρυπνες νύχτες είναι η κατάρα των ελευθέρων. Και στις δύο περιπτώσεις η ευτυχία πάει περίπατο. Ακούστε πάλι τον Φρόιντ: «Είμαστε έτσι φτιαγμένοι ώστε να αντλούμε τη μεγαλύτερη ηδονή από την αντίθεση και ελάχιστη ευχαρίστηση από μιαν απλή κατάσταση πραγμάτων». Γιατί; Μα διότι «αυτό που αποκαλούμε ευτυχία... προέρχεται από την (κατά προτίμηση ξαφνική) ικανοποίηση αναγκών που η εκπλήρωσή τους είχε βρει μεγάλα εμπόδια και η οποία από τη φύση της δεν είναι παρά ένα σποραδικό φαινόμενο». Κι έτσι: τόσο η ελευθερία χωρίς ασφάλεια, όσο και η ασφάλεια χωρίς ελευθερία δεν διασφαλίζουν μια σταθερή προσφορά ευτυχίας. Μια άλλη διευθέτηση των ανθρώπινων υποθέσεων δεν σημαίνει απαραίτητα ένα βήμα μπροστά στον δρόμο για τη μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία - το βήμα φαίνεται απλώς ως τέτοιο τη στιγμή που γίνεται. Η επανεκτίμηση όλων των αξιών είναι μια ευδιάθετη, χαρούμενη στιγμή, αλλά οι επανεκτιμημένες αξίες δεν εγγυώνται μια παραδείσια κατάσταση.

Δεν υπάρχουν κέρδη χωρίς απώλειες, και η ελπίδα ενός θαυματουργού εξαγνισμού των κερδών μέσα από τις απώλειες είναι το ίδιο μάταιη όσο και το παροιμιώδες όνειρο ενός δωρεάν γεύματος - όμως τα συγκεκριμένα κέρδη και οι απώλειες, σε κάθε διευθέτηση της ανθρώπινης συνύπαρξης, χρειάζεται να εκτιμηθούν με προσοχή, έτσι ώστε να αναζητηθεί το ευνοϊκότερο ισοζύγιο μεταξύ τους, έστω κι αν (ή μάλλον επειδή ακριβώς) η σκληρά κερδισμένη φρόνηση και νηφαλιότητα μας αποτρέπουν, εμάς τους μετανεωτερικούς άντρες και γυναίκες, από την εντρύφηση σε μια ονειροπόληση όπου το ισοζύγιο θα έχει μόνο πιστωτικό υπόλοιπο.

Μέμος Μακρής, Πωλ Ελυάρ, 1950, μπρούτζος, 

από την έκθεση Μέμος Μακρής: Από την Αθήνα στο Παρίσι (1934-1950) 

στο ΜΙΕΤ (Μέγαρο Εϋνάρδου, Αγ. Κωνσταντίνου20, Αθήνα). Μέχρι 25/2