Σκέψεις για την Ευρώπη, διαβάζοντας Balibar

James Lee Byars, Τα παπούτσια του διανοούμενου δολοφόνου, 1975, εγκατάσταση, 23 x 33 x 13 εκ.

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΓΟΥΛΙΑΜΟΥ

Ένα από τα κύρια ζητήματα της πολιτικής φιλοσοφίας και σκέψης του Étienne Balibar είναι η από-δημοκρατικοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναμφίβολα, η καπιταλιστική κρίση ανέδειξε μεταξύ άλλων τα βαθύτατα ελλείμματα δημοκρατίας που διέπουν την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα οποία ενίσχυσαν, μεταξύ άλλων, τις πολιτικές του τοξικού ανταγωνισμού ανάμεσα στα «κράτη-μέλη». Για πολλούς αναλυτές, αυτές οι πολιτικές είτε δημιουργούν ένα συντελεστή μηδενικού αθροίσματος είτε εκκολάπτουν –τουλάχιστον σε επίπεδο ευρωζώνης– μεγάλα και απρόβλεπτα ασύμμετρα σοκ, κατά την έκφραση του Timothy Garton Ash. Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά στη διάσταση της ευρωζώνης, θα παρατηρούσαμε ότι αποτελεί ένα δομικό λάθος, παράγωγο της πορείας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αρχής γενομένης από το Μάαστριχτ έως στις Λευκές και Πράσινες Βίβλους της δεκαετίας του 1990. Μάλιστα ο Claus Offe χαρακτηρίζει ως εσφαλμένη την ευρωζώνη μέσω της οποίας επωφελήθηκε στο μέγιστο η Γερμανία, αφού στους κόλπους της εντάχθηκαν κράτη με διαφορετική παραγωγικότητα, ανταγωνιστικότητα αλλά και διαφορετικό κόστος εργασίας, ενώ παράλληλα υπήρξε απουσία μιας ενιαίας δημοσιονομικής και κοινωνικής πολιτικής.

Σε κάθε περίπτωση, η καπιταλιστική κρίση ανέδειξε και εξέθρεψε την εδραίωση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος –μαζί με τις εγγενείς αντιφάσεις του– πάνω σε αυταρχικές πολιτικές πρακτικές, οι οποίες ρέπουν προς την εξουδετέρωση της δημοκρατικής φόρτισης των θεσμών.

Όλες αυτές οι πρακτικές έχουν διαμορφώσει τη σημερινή πολιτική και θεσμική εντροπία στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με ευδιάκριτες παθογένειες και παραμορφωτικές επιδράσεις. Όπως ακριβώς και στο γνωστό μυθιστόρημα του José de Sousa Saramago Περί τυφλότητος –το περιεχόμενο του οποίου κινείται στον αντίποδα της εικαστικής αφήγησης Η παραβολή των τυφλών του Pieter Bruegel– η πόλη έχει βυθιστεί στην τυφλότητα και όλα βρίσκονται σε μια βάρβαρη κατάσταση, έτσι και η Ευρώπη δείχνει να τελεί υπό καθεστώς βαρβαρότητας, αποσύνθεσης και «διακρατικής παραβατικότητας». Ειδικότερα όμως η πολιτική της εντροπία αφενός συγκροτεί αυτό που ο Durkheim όριζε ως «κατάσταση ηθικού ελλείμματος», αφετέρου ευνοεί –κατά μια εκλεπτυσμένη έκφραση του Virilio (1997)– «το φούντωμα όχι των συγκρούσεων, αλλά των πολεμικών ενεργειών χωρίς πόλεμο».

Σε κάθε περίπτωση, η πολιτική εντροπία της ΕΕ και η in extenso δομική της ανικανότητα, όσο και αν ηχεί βλάσφημη έννοια για τους ευρωκράτες, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την «τεχνο-λογική» της καπιταλιστικής προέκτασης.

Είναι προφανές πως η κρίση της Ευρώπης έχει εγκλωβιστεί στον ιστό ενός vampire. Για τον Zygmunt Bauman όμως «η παρούσα κρίση διαφέρει από τα ιστορικά προηγούμενά της, στο βαθμό που βιώνεται ως ένα διαζύγιο μεταξύ εξουσίας και πολιτικής. Συνέπεια του διαζυγίου είναι η απουσία ενός οργανισμού που να μπορεί να κάνει εκείνο το οποίο απαιτεί εξ ορισμού κάθε ‘κρίση’: να επιλέξει το δρόμο και τη θεραπεία που θα ακολουθήσει. Η απουσία αυτή, όπως φαίνεται, θα συνεχίσει να λειτουργεί παραλυτικά στην αναζήτηση μιας βιώσιμης λύσης…».

Μολαταύτα, η σκέψη του Étienne Balibar προχωρά πιο πέρα από τη λειτουργία της παράλυσης που διατυπώνει ο Bauman. Ο γάλλος διανοούμενος πιστεύει πως η παραλυσία, αν όχι η διάσπαση, κάνει τον υπό αναζήτηση «ευρωπαϊκό λαό» να γυρίζει την πλάτη στην ευρωπαϊκή πολιτική. Η ΕΕ είναι δέσμια ενός σκληρού πυρήνα νεοφιλελεύθερων στρατηγικών που ασκούνται από τις δυνάμεις της λεγόμενης αγοράς με στόχο μια κεντρικά ελεγχόμενη μεγέθυνση, η οποία ως τέτοια (καθ)ορίζει μια μορφή οργανικής κυριαρχίας ολιστικής διάστασης, και τις εργασιακές σχέσεις ως καταναγκαστικό θεσμό εκμετάλλευσης. Σε κάθε περίπτωση, στην Ε.Ε. επιχειρείται –με πυρήνα τις ηγεμονικές μητροπόλεις– μια δομική ανασύνθεση του καπιταλισμού, η οποία επιβάλλεται στο εσωτερικό άνισα αναπτυγμένων όχι μόνο κρατών αλλά και περιφερειών. Ταυτόχρονα αποτυπώνεται ο βίαιος και αυταρχικός μετασχηματισμός των δημοκρατικών θεσμών και διαδικασιών, ειδικά από εκείνες τις δυνάμεις που ο Habermas (2012) αποκαλεί «μεταδημοκρατική γραφειοκρατική εξουσία των ευρωπαϊκών ελίτ (όπου) τα κράτη διοικούνται από τις αγορές, οι οποίες διαμορφώνουν ακόμα και κυβερνήσεις». Ο J. Habermas (όπως και ο Colin Crouch), μελετώντας τις συνθήκες μετασχηματισμού του δημοκρατικού πολιτεύματος, το ερμηνεύει ως καθεστώς μεταδημοκρατίας.

Μολαταύτα, για τον Etienne Balibar η θέση του Habermas συγκροτεί μια φορμαλιστική αντίληψη της δημοκρατίας: «Αντίληψη ολοένα και λιγότερο ικανοποιητική, εφόσον οι ισχυρές διαδικασίες ‘απο-εκδημοκρατισμού’ έχουν ήδη ενεργοποιηθεί στις κοινωνίες μας, εκμεταλλευόμενες μάλιστα την κρίση…». Δεν είναι, ως εκ τούτου, τυχαίο το γεγονός πως στην Ευρώπη εκκολάπτεται η δομική ισχύς ενός «υπερκαπιταλιστικού κοσμοπολιτισμού», όπως τον αποκαλεί ο Costanzo Preve (2001), που εδράζεται στον κατά Balibar «από-εκδημοκρατισμό» της ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας. Ο Hay-Jurgey Urban, μέλος του Προεδρείου του συνδικάτου IG Metall, συνοψίζει την όλη κατάσταση με έναν εύστοχο τρόπο: όσοι έχουν δημοκρατική νομιμότητα δεν έχουν καμιά εξουσία και όσοι έχουν εξουσία δεν έχουν δημοκρατική νομιμότητα.

Σκέφτομαι πως σε πολλά επίπεδα η κρίση στην Ευρώπη παραπέμπει mutatis mutandis στη διάβρωση της δημόσιας κουλτούρας κατά την περίοδο της μεγάλης παρακμής της Ρώμης του Μάρκου Αυρήλιου και του Διοκλητιανού. Η σημερινή Ε.Ε –στρατιωτική περιφέρεια του ΝΑΤΟ και υποκατάστατο του «υπερκαπιταλιστικού» κοσμοπολιτισμού αλλά και της κατά Balibar επιστροφής των ανισοτήτων και των εθνικισμών– έχει διαβρώσει και υπονομεύσει τη συμμετοχική δημοκρατική πολιτική, αφού επί της ουσίας καταργείται ο «πολίτης» και διαλύεται η «πόλη».

Στο βιβλίο «Ευρώπη, κρίση και τέλος;» (εκδόσεις Ταξιδευτής) ο Balibar μεταξύ άλλων αναλύει τις συντεταγμένες του απο-εκδημοκρατισμού, χωρίς ωστόσο να τις συνδέει με τις νέες μορφές ολοκληρωτισμού. Κατά την γνώμη μου, οι σημερινές συνθήκες απο-εκδημοκρατισμού ενισχύονται από τη βιοπολιτική του ολοκληρωτισμού (που επεκτείνεται πέρα από τo θεωρητικό σχήμα της Hannah Arendt) και που ως βραχίονα έχει μια εντεινόμενη όσο και εκτεινόμενη διαδικασία στρατιωτικοποίησης της κοινωνίας.

Η εν λόγω στρατιωτικοποίηση καταγράφεται στις ευρωπαϊκές νεωτερικές κοινωνίες, μέσα από τη συνεχή συγκρότηση νέων σωμάτων «ασφαλείας», την ένταση της επιτήρησης και του ελέγχου (όπως είναι, φερ’  ειπείν, η κάρτα πολίτη), τις τεχνολογίες καταστολής κινημάτων (για παράδειγμα, χρήση δακρυγόνων ή πλαστικών σφαιρών, ηχητικών όπλων κλπ), τη διαρκή κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, μέχρι και τις συνταγματικές τροπολογίες τύπου Patriot Act στις ΗΠΑ που, ως γνωστόν, εξισώνουν τις διαδηλώσεις και τις διαμαρτυρίες με “χαμηλής εμβέλειας τρομοκρατία”. Θα πρέπει λοιπόν να ορίσουμε τη στρατιωτικοποίηση ως μια δομική διεργασία που υπάγει όλο και μεγαλύτερες περιοχές δράσης (εργασίας, διαστήματος, πανεπιστημιακής έρευνας, εκπαίδευσης, πολιτισμού, γλώσσας, διεθνών σχέσεων κοκ) στη δικαιοδοσία συγκαλυμμένων και μη στρατιωτικών οργανισμών ή/και αστυνομικών μηχανισμών. Αυτή η έντονη στρατιωτικοποίηση της πολιτικής, οικονομικής, πολιτισμικής και κοινωνικής ζωής εκπορεύεται και εφαρμόζεται από το «στρατιωτικό-βιομηχανικό-τεχνολογικό σύμπλεγμα», το οποίο τόσο στα μητροπολιτικά κέντρα του καπιταλισμού όσο και στις περιφέρειες δημιουργεί μια στρατοκρατικού τύπου αρχιτεκτονική, με βασικούς πυλώνες τις ιλιγγιώδεις επενδύσεις σε εξοπλισμούς και, συνάμα, την επεκτατική αναδιάταξη του ΝΑΤΟ. Πέραν τούτου, ο εν λόγω στρατοκρατικός δομότυπος των ευρωπαϊκών κοινωνιών εισάγει μια νέα φάση αστάθειας, κρίσεων και συγκρούσεων. Καθώς συστηματικά και συστημικά αποικιοποιείται ο βιόκοσμος από το μάρκετινγκ της στρατοκρατίας, οι πολιτικές δομές αποκτούν απόλυτα συγκεντρωτικό και, συνάμα, αυταρχικό χαρακτήρα, οδηγώντας νομοτελειακά στην αποδυνάμωση της δημοκρατίας και κατ’ επέκταση σε νέες μορφές ολοκληρωτισμού. Αυτό υποδηλοί ότι η «αντιπροσώπευση» δεν διασφαλίζει καμία δημοκρατική λειτουργία αν δεν διασταυρωθεί και, κατ’ επέκταση, επαναθεμελιωθεί μέσα από άλλες δημοκρατικές μορφές χειραφέτησης. Γι’ αυτό και ο Étienne Balibar προτείνει να ξεκινήσει ένας νέος "εκδημοκρατισμός της δημοκρατίας", ο οποίος όμως οφείλει –κατά τον γάλλο διανοητή– «να ακολουθήσει ποικίλες και σύνθετες κατευθύνσεις επειδή ακριβώς πρέπει να ικανοποιήσει ετερόκλητες απαιτήσεις».

Ο Κώστας Γουλιάμος είναι πρύτανης του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου