Ο ουτοπισμός της βίας του Thomas Munzer και ο Ερνστ Μπλοχ

Μια απορία και μια προσπάθεια ερμηνείας

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ

Στο κλασικό έργο του, Thomas Muzner, ο θεολόγος της επανάστασης, ο Ερνστ Μπλοχ αποφαίνεται σχετικά με τον ουτοπισμό της βίας του Munzer: "Αλλά, μόνο ο άνθρωπος έχει πρόσβαση σε όλα τα πράγματα και γι’ αυτό είναι σε θέση να απαρνηθεί ελεύθερα το κακό, στο οποίο υποπίπτει. Τίποτα έξω από τον εαυτό του δεν του το απαγορεύει· το παιδί είναι αθώο και έχει μόνο την ικανότητα να αμαρτήσει, αλλά αυτή η βούληση μπορεί να εξαλειφθεί. Οι μόνοι που διαφθείρουμε τα πράγματα είμαστε εμείς· το κακό που συσσωρεύεται μέσα μας είναι ανίκανο, αν εμείς οι ίδιοι το απορρίψουμε. Μιλώντας για τον ‘άξεστο άνθρωπο’, ο Muzner λέει ότι αυτός ο ίδιος και όχι ο Θεός τον κρατά μέσα στο κακό, και προσθέτει: ‘Αχ! αν αυτό το γνώριζαν οι φτωχοί, οι απόβλητοι χωρικοί, θα τους ήταν αρκετά χρήσιμο!’. Αν ο άνθρωπος απελευθερωθεί από το βάρος, αρνείται ενεργητικά όλους τους ισχυρούς του κόσμου, και ο κόσμος δεν εγκαταλείπεται πλέον ούτε στην κυριαρχία, ούτε στην καταπίεση. Αν ψάχνει μέσα στον εαυτό του και μέσα σε κάθε άλλον το μικρό, το αδύναμο, το νοσταλγικό, το αναγκαίο, και αυτά σέβεται, ‘τότε ο ισχυρός θα παραχωρήσει τη θέση του στο αδύναμο και θα ντροπιασθεί μπροστά του’. Οι άνθρωποι εκδιώκουν μέσα από τον εαυτό τους τούς κυρίαρχους· είναι ελεύθεροι να το κάνουν αυτό· ο φόβος και ο σεβασμός θα αποκατασταθούν επιτέλους στη σωστή τους θέση".1

Με αυτούς τους όρους και με αυτό το πνεύμα ο Μπλοχ εκφράζεται σχετικά με τον χιλιαστικό εκκοσμικευμένο ουτοπισμό της βίας του Muzner. Επιχειρεί με όρους εσωτερικότητας να προβάλει την τραγωδία του ταξικού πολέμου με τον οποίο ο ουτοπισμός του συγκεκριμένου της μαρξιστικής ιστορικότητας έντυσε τον βίο και τη δράση του "μεγαλοποιημένου", όπως τον ονομάζει ο Norman Cohn2, Muzner. Επιχειρεί επίσης να διαφοροποιήσει το όραμα της καταστροφής, που το βασίλειο του Θεού, όπως το οραματίσθηκε ο Muzner, αντλώντας από τις βιαιότερες πηγές του προφητικού κύκλου της Παλαιάς Διαθήκης, επέβαλε μέσω της εγκόσμιας εξέγερσης, από τον ειρηνικό εκκοσμικευμένο ουτοπισμό του θεολογικού βασιλείου του Θεού. Στο τέλος σχεδόν του έργου του, ο Μπλοχ γράφει: "Ψηλά, πάνω από τα ερείπια και τις θρυμματισμένες σφαίρες του πολιτισμού αυτού του κόσμου, λάμπει το πνεύμα της αξερίζωτης ουτοπίας, βέβαιης για πρώτη φορά για τον ακραίο της πόλο, τον πλέον μύχιο [...] μέσα στην εγκατοίκηση της απόλυτης εκδήλωσης του εαυτού μας. Έτσι τελικά συνεννοούνται ο μαρξισμός και το όνειρο του απροϋπόθετου στην ίδια διαδρομή, στο ίδιο πρόταγμα της αποστολής..."3.

Τι, ωστόσο, πράγματι διαφοροποιεί τη βιαιότητα του χιλιαστικού οραματισμού του Muzner, και γιατί ο Μπλοχ επικαλείται το πνεύμα της αξερίζωτης ουτοπίας, το οποίο αποκτά μέσω του Muzner επίγνωση του ακραίου της πόλου ως απόλυτης εκδήλωσης του εσωτερικού εαυτού και της εκεί διαρκούς εγκατοίκησής του, με αποτέλεσμα οι δρόμοι του μαρξισμού και του απροϋπόθετου ονείρου να ενώνονται, γεφυρώνοντας με έναν παράδοξο τρόπο το χάσμα που χωρίζει τον Muzner από τον μαρξισμό, τη βιαιότητα του ένοπλου προφήτη Muzner, ο οποίος μιλά την οργισμένη γλώσσα του Ησαΐα και του Μιχία, από την επανάσταση που ευαγγελίζεται ο "επιστημονικός" μαρξισμός, απωθώντας άπαξ και διά παντός το όνειρο του απροϋπόθετου; Πώς αυτό το όνειρο της πράγματι απροϋπόθετης ουτοπίας μπορεί να συμβαδίζει με τις αυστηρές κοινωνικές προϋποθέσεις και όρους της επανάστασης; Πώς μπορεί να συμβιβασθεί ο "άξεστος άνθρωπος", τον οποίο ο Muzner καταδικάζει ως τον αποκλειστικό φορέα του κακού, και η αναζήτηση του εαυτού μέσα στο μικρό, στο αδύναμο, στο νοσταλγικό και στο αναγκαίο, με την εποποιία του δρώντος με επίγνωση ιστορικού υποκειμένου που, σύμφωνα με το σχήμα του μαρξιστικού εκκοσμικευμένου μεσσιανισμού, δημιουργεί τις δομές και τις προϋποθέσεις της επανάστασης και του ταξικού πολέμου, περιγελώντας ασφαλώς την ίδια την απόφανση του Μπλοχ, θεολογική κατά βάση, ότι οι άνθρωποι εκδιώκουν μέσα από τον εσωτερικό τους εαυτό την κυριαρχία και είναι απολύτως ελεύθεροι να το πράξουν αυτό;

Αυτές οι εκκωφαντικές αντιφάσεις στον λόγο του Μπλοχ για το πνεύμα της ουτοπίας πρέπει να έχουν μιαν ιστορία. Και πράγματι έχουν μια δυσερμήνευτη ιστορία, αλλά για κάποιους σχολιαστές τουλάχιστον πειστική. Αίφνης, ο Michael Lowy επιχειρεί να αφηγηθεί μιαν εκδοχή αυτής της ιστορίας. Αποφαίνεται ότι ο Μπλοχ έγραψε το έργο του για τον Muzner, προκειμένου να ανακηρύξει τη Ρωσική Επανάσταση του 1917 ως κληρονόμο των αιρετικών και χιλιαστικών κινημάτων του παρελθόντος, από τους Καθαρούς και τους Χουσίτες μέχρι τον Muzner και τον Τολστόι, "συμπεριλαμβανομένων των Καμπαλιστών του Safed, οι οποίοι τον 16ο αιώνα, στον βορρά της λίμνης Τιβεριάδας, περίμεναν «τον εκδικητή Μεσσία, τον καταστροφέα της καθεστηκυίας αυτοκρατορίας και της παποσύνης (...) τον αποκαταστάτη του Olam ha - Tikkun [του κόσμου της αποκατάστασης], το αληθινό βασίλειο του Θεού»4. Ωστόσο, παρά την πειστικότητα της ερμηνείας, τα ερωτήματα παραμένουν: γιατί ο Μπλοχ επεμβαίνει με αυτόν τον τρόπο στη σφαίρα της ουτοπίας, και κυρίως για ποιον λόγο θέλει να συνδέσει τα αιρετικά και χιλιαστικά κινήματα του παρελθόντος, τα οποία στην ουσία τους υπήρξαν απελπισμένα εξεγερτικά, με μιαν επαναστατική θεωρία και πράξη οι οποίες όχι μόνον έχουν απωθήσει οριστικά το καμπαλιστικό Olam ha - Tikkun, αλλά το αγνοούν επιδεικτικά και το ενταφιάζουν κάτω από την ταφόπετρα του "επιστημονικού" κοινωνισμού τους;

Βέβαια, η διαπίστωση του Martin Jay, σύμφωνα με την οποία ο Μπλοχ "συνέχιζε να εμβολιάζει στον μαρξισμό ιδέες από άλλες παραδόσεις που δεν ήταν πάντοτε συμβατές μαζί του",5 συγκροτεί μιαν απάντηση και μια περιπλάνηση στις αντιφάσεις και στα αδιέξοδα του Μπλοχ, στο εγχείρημά του να συνενώσει τον μαρξισμό "και το όνειρο του απροϋπόθετου στην ίδια διαδρομή". Αρκεί όμως η διαπίστωση αυτή;

1 Για τη μετάφραση αυτού του αποσπάσματος χρησιμοποίησα τις εκδόσεις: Ernst Bloch, Thomas Muzner Teologo della Rivoluzione, a cura di Stefano Zecchi, Feltrimelli, Editore, Μιλάνο, 1981, σ. 110. Ernst Bloch, Thomas Muzner Theologieno de la Rivolution, μτφρ. Manrice de Gandillac, Les Prairies, Ordinaires, Παρίσι, 2012, σσ. 165-166.

2 Νόρμαν Κον, Αγώνες για την έλευση της Χιλιετούς Βσιλείας του Θεού, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. Νησίδες, Σκόπελος 1999, σσ. 247-265

3 ό.π., σ. 201 (ιταλική μετάφραση), σσ. 299-300 (γαλλική μετάφραση).

4 Michael Lowy, "Ernst Bloch et Georg Lunacs", στο Juifs heferodoxes, Edition de l' eclat, Παρίσι 2010, σ. 73.

5 Martin Jay, Ο Ερνστ Μπλοχ και η επέκταση του Μαρξικού ολισμού στη Φύση, μτφρ. Φ. Τερζάκης, εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 1996, σ. 35

Χρύσα Ρωμανού, Map Labyrinth, 1985, decolage σε πλεξιγκλάς, 202 x 132 εκ.