Η λογοτεχνία αρωγός της ιστορικής αλήθειας

ΤΟΥ ΘΕΟΔΟΣΗ ΠΥΛΑΡΙΝΟΥ

Χρήστος Δημητριάδης, Εμμονή Ι, 79 x 104 cm, κάρβουνο σε χαρτί Fabriano

ΜΑΡΙΑΣ ΔΕΛΗΒΟΡΙΑ, Ο Αγώνας του ’21 και η υπονόμευσή του.

Οι σύγχρονες μαρτυρίες και η κρίση του Σολωμού, εκδόσεις Άγρα, σελ. 544

Η Μαρία Δεληβοριά στο πολυσέλιδο βιβλίο της Ο Αγώνας του ’21 και η υπονόμευσή του εξετάζει ένα θέμα αρκετά γνωστό, τουλάχιστον στα κύρια μέρη του. Η πραγμάτευσή της, ωστόσο, αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον χάρη στη σφαιρικότητα της θεώρησής της και την ιδεολογική προσέγγιση του θέματος σε σχέση μάλιστα με τις επιπτώσεις του στη νεοελληνική ζωή και στην κρυστάλλωση της σύγχρονης ταυτότητάς μας. Το μεγάλο χρονικά εύρος της μελέτης, η επιμελής καταγραφή και αλληλουχία των γεγονότων με τις εσωτερικές ζυμώσεις που οδηγούν σταδιακά αλλά νομοτελειακά προς την υπονόμευση του Αγώνα του 1821 και την εν συνεχεία ανάλυσή της, προσφέρουν ασφαλώς μια αξιοπρόσεκτη οπτική.

Η παρακολούθηση των συμβάντων, κατά βάση χρονολογικά, με επιμέρους απόψεις εδρασμένες στην κλασική βιβλιογραφία, ελληνική και ξένη, πρακτική στέρεα που καθιστά το βιβλίο όχι μόνο ευανάγνωστο αλλά και ευχάριστο, προκαλώντας την περιέργεια για την πορεία και τις τύχες της Επανάστασης, βοηθά τον αναγνώστη να έχει καθαρή και αιτιολογημένη εικόνα των εξελίξεων. Είναι όμως και τα εύστοχα και επιμελώς επιλεγμένα παραθέματα, «οι σύγχρονες μαρτυρίες» του υπότιτλου, που συντελούν με την ποικιλία τους στην τεκμηριωμένη αναδρομή στις πηγές. Η πολυμορφία των μαρτυριών αυτών συνεισφέρει εν τω συνόλω της στην αντικειμενική αποτίμηση, παρά το υποκειμενικό στοιχείο μεμονωμένα.

Στα πολύ θετικά στοιχεία της μελέτης πιστώνεται η ποικιλία των θεμάτων που παρεισφρέουν και συσσωματώνονται στον κορμό της διήγησης, αξιοποίηση υλικού ειδικών ερευνητών, το οποίο όμως καταλαμβάνει οργανική θέση πλέον στην εξιστόρηση. Περαιτέρω, επίσης, η πολυμορφία τους συντελεί ερμηνευτικά κατά περίπτωση στις ιδεολογικές και κοινωνικές σχέσεις που διαμόρφωσε η Επανάσταση του 1821 (αναφέρουμε ενδεικτικά τα θέματα παιδεία και Επανάσταση, γλώσσα και Επανάσταση, αρχαιότητα και Επανάσταση).

Δεν πλεονάζει να επισημάνουμε πως, εκτός από τα σολωμικά παραθέματα που παρακολουθούν κριτικά όλη τη διαδρομή της αφήγησης, είναι ζωντανή η παρουσία διαφόρων προσώπων, και μάλιστα από τη σφαίρα της λογιοσύνης και της παιδείας. Αυτά εμπλέκονται στα γεγονότα, με πρωτότυπο και ουσιαστικό τρόπο, στο εξωστρατιωτικό κοινωνικό ή πολιτιστικό πεδίο που δημιουργήθηκε από την έκρηξη του Αγώνα και εξής. Στο κεφάλαιο, για παράδειγμα, «Ελευθερία και γλώσσα» έχει την ευκαιρία ο αναγνώστης να γνωρίσει την πρόσληψη των γεγονότων και τον αντίκτυπό τους στους ανθρώπους της γνώσης και της λογοτεχνίας, από κοινού με τις συνθέσεις που συντελούνται μέσα από τις διαφορές τους – προσφορά του βιβλίου κι αυτή στην παγίωση της νεοελληνικής ταυτότητας. Οι συμπεριφορές, με άλλα λόγια, και οι νοοτροπίες αλληλοσυγκρούονται και η συσπείρωση, λόγου χάριν, των λογίων στους ολιγαρχικούς και του λαού στους στρατιωτικούς προμηνύει εξέλιξη ταξικού χαρακτήρα στο διαμορφούμενο νέο κράτος.

Εκείνο όμως που συνιστά την πρωτοτυπία του βιβλίου της Μαρίας Δεληβοριά είναι ο υπότιτλός του, «Οι σύγχρονες μαρτυρίες και η κρίση του Σολωμού», για τον τρόπο που αναπτύσσεται μέσα στη μελέτη της. Η ιστορία εμπνέει τη λογοτεχνία και η λογοτεχνία επιβεβαιώνει με τον δικό της τρόπο την ιστορία. Έχει την αίσθηση κανείς ότι η λογοτεχνία εκδικείται τις αυθαιρεσίες της ιστορίας χάρη στην ευθύτητα, την απλότητα και το απροκάλυπτο του ποιητικού λόγου, ο οποίος και ως συναισθηματική εκδήλωση αποτυπώνει εύγλωττες στιγμές που η ιστορία τις εκλογικεύει συχνά παραμορφωτικά, ανάλογα με τις συνθήκες. Είναι χαρακτηριστική εν προκειμένω η σιωπή του ποιητή, η απόσυρσή του, προϊόντος του χρόνου, όταν πλέον θερίζει η διχόνοια τους καρπούς της, όταν το ελεύθερο κράτος περιέρχεται στα χέρια των επιτήδειων. Ο ποιητής δεν έχει να πει κάτι, δεν μπορεί να εμπνευστεί από τις ίντριγκες και τις ιδιοτελείς συμβάσεις.

Ο Σολωμός γνώριζε από πρώτο χέρι και με λεπτομέρειες τα συμβάντα. Η Ζάκυνθος υπήρξε χώρος έντονων δραστηριοτήτων και εύλογα ο προικισμένος αυτός άνδρας είχε ενεργό συμμετοχή στα εκεί δρώμενα. Οι Ζακυνθινοί σχεδόν μονοπωλούν το ενδιαφέρον στο βιβλίο. Οι διεργασίες προ της εκρήξεως της Επανάστασης, οι καταφεύγοντες εκεί από την Πελοπόννησο και την καταντικρύ Στερεά, η φιλία του ποιητή με τον Ρώμα, τα αποτελέσματα των πολεμικών συμβάντων και τα θύματα των Τούρκων, που εύρισκαν καταφύγιο στο νησί, η Επιτροπή Ζακύνθου, γενικά οι επαναστατικές ενέργειες και κινήσεις, τελούνταν υπό τα όμματα του ευαίσθητου ποιητή. Αυτά μεταφέρει επεξεργασμένα στον Ύμνο εις την Ελευθερία, στους «Ελεύθερους πολιορκημένους», στον «Κρητικό» του· αυτά υπό κοινωνική έποψη στην κορυφαία Γυναίκα της Ζάκυθος, έργο καταλυτικής κριτικής και σφύζουσας αλήθειας. Είναι όσα η ιστορία αδυνατεί να διατυπώσει με τέτοιο πειστικό τρόπο για πολλούς λόγους, είναι η μικροϊστορία που ανάγεται σε ρυθμιστή της αλήθειας μέσα από την αυθεντικότητα της λογοτεχνίας και ειδικότερα της ποίησης. Αυτά ακόμη μεταφέρει διαφορότροπα με το δοκιμιακό κείμενο του Διαλόγου, κόλαφου κατά του συμβιβασμού, κειμένου σαφώς φιλολαϊκού, ιδωμένου από την πλευρά του λαού και των στρατιωτικών της Επανάστασης, δηλαδή των εμπνευστών του Αγώνα, και επικεντρωμένου στο πεδίο της γλώσσας και της ιδεολογικής κατοχύρωσης των εξεγερμένων.

Επιλέγοντας την παρακολούθηση της Επανάστασης μέσα από το σολωμικό έργο η συγγραφέας κατόρθωσε να δώσει μια άλλη εικόνα των ιστορικών γεγονότων με τη βοήθεια ενός κορυφαίου ποιητή και ρυθμιστή εν προκειμένω της νεοελληνικής ιδιοσυστασίας, που ο χρόνος τον έχει δικαιώσει στην ελληνική συνείδηση για την καθαρή ματιά του και την εθνική προσφορά του. Οι αναφορές, ωστόσο, και τα παραθέματα από τον Σολωμό δεν ήταν ένα απλό βοηθητικό εργαλείο, δεν ήταν όπως οι άλλες μαρτυρίες του βιβλίου. Ήταν μια έγκυρη επιβεβαίωση, ένα όχημα προς την ιστορική αλήθεια, δοκιμασμένο και αδιαμφισβήτητο.

Θα θέλαμε να τονίσουμε μία παράμετρο σχετική με τον τρόπο γραφής της Μαρίας Δεληβοριά. Ο τρόπος σύνθεσης του υλικού της αρμόζει θαυμάσια με το ήθος που εκπέμπει η όλη συγγραφή, είναι «μικτός αλλά νόμιμος». Η μελέτη θεμελιώνεται με ιστορική επιστημοσύνη αλλά είναι γραμμένη με ύφος που παραπέμπει στη λογοτεχνική γραφή. Η ειδολογική ποικιλία, με την αξιοποίηση επιστολικού υλικού, ημερολογιακών καταγραφών, αφηγήσεων, τμημάτων από απομνημονεύματα, τυπικών διοικητικών εγγράφων και άλλων, αποδίδει και αυτή το αντίστοιχο σολωμικό πνεύμα, δοσμένο μέσα από ποικίλα επίσης λογοτεχνικά είδη. Ο Σολωμός προφανώς διαδραμάτισε τον ρόλο του και στην περίπτωση αυτή.

Ο Θεοδόσης Πυλαρινός είναι ομότιμος καθηγητής Λογοτεχνίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου