Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης

ΤΟΥ ΛΕΥΤΕΡΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ

Σπύρος Παπαλουκάς, Σύνθεση με προτομή, 1956, λάδι σε χαρτόνι, 48 x 82 εκ.

Στις 20 Οκτωβρίου 1944, δέκα χιλιάδες εργατοϋπάλληλοι συγκεντρώνονται μπροστά στο Εργατικό Κέντρο της πόλης και στη συνέχεια κατεβαίνουν σε μαχητική διαδήλωση στη Γενική Διοίκηση. Έπειτα από δύο μέρες, στις 22 Οκτωβρίου, συγκροτείται καινούργια μεγαλειώδης διαδήλωση του λαού των συνοικιών. Χιλιάδες λαού με πλακάτ και σημαίες, ξεκινώντας από τους βόρειους συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης, κατευθύνθηκαν προς το κέντρο, στην πλατεία Διοικητηρίου, με συνθήματα: διάλυση των ταγμάτων ασφαλείας και κατάπαυση της τρομοκρατίας. Μέσα σε φρενίτιδα ενθουσιασμού, ο λαός υποδέχεται εκείνη τη στιγμή την είδηση ότι τα τμήματα του ΕΛΑΣ κατέλαβαν το Σέδες και ότι στα χέρια τους περιήλθαν ολόκληρες αποθήκες πυρομαχικών, ρουχισμού και τροφίμων.

Στις 26 Οκτωβρίου, χιλιάδες λαού ξεχύνονται από τις συνοικίες προς το κέντρο της πόλης και γιορτάζουν την επέτειο απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1912. Οι εκδηλώσεις για την επέτειο μετατρέπονται σε τεράστια διαδήλωση υπέρ του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Χιλιάδες πατριώτες κατευθύνονται με τραγούδια προς την πλατεία Αγίας Σοφίας, όπου είναι συγκεντρωμένες άλλες χιλιάδες λαού. Φάλαγγες επονιτών κατακλύζουν το χώρο. Αντιπρόσωποι του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ, του ΚΚΕ μιλούν για τη συμβολή εθνικο-απελευθερωτικών οργανώσεων στην απελευθέρωση της χώρας. Στη διαδήλωση και την πορεία που ακολουθεί για το στεφάνωμα των προτομών των Βότση και Καρατάσιου, προχωρούν συντεταγμένοι οι ανάπηροι, οι τραυματίες, η ΕΠΟΝ και ακολουθούν οι φάλαγγες του λαού, τις οποίες προστατεύουν ελασίτες του δευτέρου τάγματος της εφεδρικής Μεραρχίας του ΕΛΑΣ Θεσσαλονίκης, οπλισμένοι με αυτόματα. Οι Γερμανοί αλλάζουν δρόμο και εξαφανίζονται μόλις συναντούν διαδηλωτές.

Με τον ίδιο ενθουσιασμό γιορτάστηκε η επέτειος και στις συνοικίες Τούμπα, Μάρκου Μπότσαρη, Αγία Τριάδα, Καλαμαριά, όπου στις συγκεντρώσεις πήραν μέρος συνολικά πάνω από 35.000 άτομα. Στην πόλη επικρατεί επαναστατικός ενθουσιασμός. Από ώρα σε ώρα περιμένουν την είσοδο στην πόλη των συνταγμάτων της 11ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Το 31ο, 19ο και 13ο κινούνται και πιάνουν τα υψώματα γύρω από τη Θεσσαλονίκη. Το 31ο από τη Χαλκιδική αφού συγκρούστηκε και απώθησε τους Γερμανούς από τα υψώματα της Γαλατίστας, τους χτύπησε με πυροβολικό στον Γαλλικό. Στη συνέχεια, οι Γερμανοί χτυπιούνται στους Ματζάρηδες και στο Σέδες και απωθούνται. Γρήγορα, με ισχυρές δυνάμεις, περνούν σε αντεπίθεση και ανακαταλαμβάνουν τις θέσεις που έχασαν. Όμως κάτω από την πίεση του ΕΛΑΣ υποχρεούνται και πάλι να υποχωρήσουν. Τα τάγματα του ΕΛΑΣ φτάνουν στους Καπουτζήδες. Το βράδυ του Σαββάτου στις 28 Οκτωβρίου, ελαφρά τμήματα ελασιτών μπαίνουν στη συνοικία Χαριλάου. Άλλες δυνάμεις μπαίνουν στην Τούμπα. Την ίδια νύχτα στην άνω πόλη Θεσσαλονίκης προωθούνται και μπαίνουν δυνάμεις των 19ου και 31ου συνταγμάτων. Την άλλη μέρα, στις 29 Οκτωβρίου, τμήματα του 13ου συντάγματος διεισδύουν στη Νεάπολη, ενώ επίλεκτες δυνάμεις του 19ου πιάνουν θέση στην περιοχή του κέντρου.

Στις 30 Οκτωβρίου, τμήματα του ΕΛΑΣ της πόλης με τολμηρή επέμβαση ματαιώνουν την ανατίναξη του εργοστασίου ηλεκτροφωτισμού Θεσσαλονίκης. Την ίδια ώρα τμήματα του 19ου Συντάγματος μαζί με εφεδροελασίτες ματαίωσαν την ανατίναξη του ηλεκτρικού εργοστασίου της οδού Αγίου Δημητρίου. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ κατορθώνουν να σώσουν τις σιταποθήκες και το εργοστάσιο αρτοποιίας Αλατίνι, που σκόπευαν να ανατινάξουν οι Γερμανοί. Για τη διάσωση του εργοστασίου, η οργάνωση του ΕΑΜ κατέστρωσε ειδικό σχέδιο. Οι Γερμανοί είχαν υπονομεύσει όλες τις εγκαταστάσεις του Αλατίνι και ήταν έτοιμοι να τις ανατινάξουν στις 12 το μεσημέρι. Μισή ώρα αργότερα, ο λόχος του εφεδρικού ΕΛΑΣ μυλεργατών (120 άντρες) κατέλαβε το χώρο και κύκλωσε τη γερμανική δύναμη (μια διμοιρία συν την ομάδα καταστροφών). Οι Γερμανοί αιφνιδιάστηκαν. Έτσι το εργοστάσιο σώθηκε. Οι Γερμανοί ανατίναξαν και έκαψαν την εφορία υλικού πολέμου και πολλές εγκαταστάσεις στο χώρο του τελωνείου.

Τμήματα του ΕΛΑΣ χτύπησαν τα γερμανικά τμήματα που υποχώρησαν δυτικά της Θεσσαλονίκης, στην οδό Μοναστηρίου και στην οδό Χαρμανκκιόι. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ κράτησαν στη Θεσσαλονίκη, όπως και σ' όλη τη χώρα υποδειγματική τάξη.

Στις 30 Οκτωβρίου -ενώ η διοίκηση της ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας εγκαθίστατο στη βίλα Μοσκώφ- τμήματα της 11ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ κατέλαβαν όλη τη Θεσσαλονίκη. Η είσοδος του ΕΛΑΣ στη Θεσσαλονίκη και της διοίκησής του έγινε με πρωτοβουλία της διοίκησης ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας (Μπακιρτζής, Βαφειάδης) με τη σύμφωνη γνώμη του σ. Λεωνίδα Στρίγκου, παρά την αντίδραση των Άγγλων, και με "παραβίαση" της συμφωνίας με τον Σκόμπυ. Ήμουν παρών όταν ένας άγγλος αξιωματικός έμπαινε ταραγμένος στο προαύλιο της βίλας Μοσκώφ (άνω πόλη) και ζητούσε τον Μάρκο Βαφειάδη, διαμαρτυρόμενος για την κατάληψη από τον ΕΛΑΣ της Θεσσαλονίκης.

Στις 30 Οκτωβρίου, η Θεσσαλονίκη βρίσκεται στο πόδι και υποδέχεται τον ελευθερωτή ΕΛΑΣ με αφάνταστο ενθουσιασμό. Η επαναστατική πρωτοβουλία του λαού βρίσκεται σε δράση. Σ' όλα τα σπίτια υψώθηκαν σημαίες, στήθηκαν αψίδες, ετοιμάστηκαν στεφάνια. Όλοι οι δρόμοι πλημμύρισαν από τις ελληνικές και συμμαχικές σημαίες (σ' αυτές επικρατούσαν οι κόκκινες). Τα τμήματα του ΕΛΑΣ εισέρχονται στην παραλιακή λεωφόρο Νίκης και παρελαύνουν επί 2,5 ολόκληρες ώρες, με παραλήρημα λαϊκού αυθόρμητου ενθουσιασμού.

Από το βιβλίο του, Το Πολυτεχνείο και η ΕΠΟΝ Θεσσαλονίκης Αναμνήσεις, εκδόσεις Θεμέλιο