Στους δρόμους της θεωρίας
Με αφορμή ένα βιβλίο ή μια σκέψη
Του Γιώργου ΡΩΜΑΝΟΥ
Οι λογοτεχνικές θεωρίες, τον 20ό αιώνα έλαβαν χαρακτήρα σωρευτικού φαινομένου. Αρχίζοντας από τους Ρώσους Φορμαλιστές (1914-1930) και την αμερικάνικη Νέα Κριτική (1930-1950), που είχαν ως βάση τους τη Γλωσσολογία, τα πράγματα εξελίχθηκαν και προς άλλες κατευθύνσεις που στηρίζονταν σε μια σειρά επιστημών. Οι κυριότερες των οποίων ήταν/είναι: Η δομική Γλωσσολογία, η Επικοινωνία, η Ψυχανάλυση, η Ρητορική, η Σημειωτική, και η Πληροφορική.
Παράλληλα, δημιουργήθηκαν μια σειρά ορόσημα στα σημεία όπου η λογοτεχνία διασταυρωνόταν με τις λογοκρατούμενες θεωρίες της Φιλοσοφίας. Με δεδομένη τη μετέπειτα συμβολή πολλών μεγάλων στοχαστών και επιστημόνων, θα σταθώ επιλεκτικά στον Johann Martin Chladenius (1710–1759). Διότι, δυόμισι αιώνες πριν, διατύπωσε, στο έργο του Εισαγωγή στην ορθή ερμηνεία των λογικών λόγων και γραπτών κειμένων, (Λειψία 1742), θέσεις ανάλογες με αυτές του Haqns Georg Gadamer, (1900–2002), σχετικά με την κατανόηση των γραπτών κειμένων εν σχέσει με την ιστορικότητα. Και ερμήνευσε τα της φύσης των λογοτεχνικών κειμένων που θα απασχολούσαν, γύρω στο 1970, αρχικά τον Hans Robert Jauss, (1921–1997), κατόπιν τoν Wolfgang Iser (1926–1997), κ.ά.
Ο Chladenius έδωσε και έναν ρόλο αυθύπαρκτου δομικού στοιχείου στη λέξη, θέτοντάς την ως διακύβευμα μεταξύ συγγραφέα και αναγνώστη. Έθεσε το θέμα της οπτικής γωνίας της κατανόησης (Sehepunkt), δίνοντάς της διαστάσεις: α. ψυχολογική, και β. ιστορικότητας. Έτσι οι θεωρήσεις του τέμνονται διαχρονικά με εκείνες του Gerard Genette (1930–), μετά το 1970, στα θέματα της οπτικής γωνίας, και των εστιάσεων (τη διαμέσου ενός προσώπου αφήγηση, οπτική, ψυχολογική, νοηματική, κ.λπ.).
Αποδεικνύεται έτσι πως το εύρος, η αξία μεγάλων θεμάτων, όπως συγγραφέας–κείμενο και αναγνώστης–ερμηνεία, δεν μπορούν να περιοριστούν μέσα στα στενά όρια ενός αιώνα, ακόμα και του ανατρεπτικού 20ού. Αντίθετα, μέσα σε λίγα χρόνια οι φαινομενικά ρηξικέλευθες θεωρίες–ανατροπές μπορούν κι αυτές να ανατραπούν.
Το 1968, ο Roland Barthes, έγραψε το πολύκροτο αλλά και παλαιάς κοπής θέματος βιβλίο, με τον τίτλο Ο θάνατος του συγγραφέα, όπου υποστήριζε πως το πρώτο επίπεδο σε ένα κείμενο κατείχαν η γλώσσα και η γλωσσική έκφραση, ενώ ο συγγραφέας υπόκειται/υπακούει σε αυτές. Άρα ο συγγραφέας έρχεται κατόπιν της γλώσσας. Βέβαια, τουλάχιστον από το 1914 υπήρχε ο διαχωρισμός συγγραφέα–κειμένου (Ρώσοι Φορμαλιστές): «δεν μας ενδιαφέρει τι θέλει να πει ο συγγραφέας, αλλά τι θέλει να πει το έργο. Το έργο ως κειμενικό σώμα, ως γλωσσικό σύνολο».
Μετά από πολλές όμορες θεωρίες, το 1980, ο Stanley Fish, στο βιβλίο του Υπάρχει κείμενο σε αυτή την τάξη; [Is There a Text in This Class? The Authority of Interpretive Communities, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1980], καταλήγει πως, αφού υπάρχουν τόσες ερμηνείες όσοι και αναγνώστες, δεν υπάρχει δυνατότητα ελέγχου της εγκυρότητας ενός κειμένου. Το κείμενο είναι πλέον η πρόσληψή του και άρα ο αναγνώστης είναι ο συγγραφέας. Φυσικά, αυτό το «τόσες ερμηνείες όσοι και αναγνώστες» αντανακλά ευθέως στα του Ferdinand de Saussure (1857–1913) και στην άποψή του, πως: «η λέξη ως γλωσσικό σημείο είναι αυθαίρετο». Διότι αν δεν ήταν αυθαίρετο, τότε θα υπήρχε μόνο μία παγκόσμια γλώσσα. Αλλά και τότε όμως θα υπήρχε θέμα πολλών ερμηνειών, ακόμα και σε μία γλώσσα, και συνεπώς ζήτημα πολλών ερμηνειών του ενός κειμένου. Και, το αυτονόητο, σε κάθε περίπτωση ερμηνείας το κείμενο προϋπάρχει.
Γιατί τι μέχρι σήμερα μας απέδειξε, με μαθηματικό τρόπο, πως ο συγγραφέας και ο αναγνώστης δεν υφίστανται μόνο ως ζεύγμα ή κλάσμα; Και πώς αυτό το ζεύγμα μπορεί να υπάρξει χωρίς κριτήρια, όπως τα έθεσε και ο Jürgen Habermas (1929–) όταν, επανατοποθετώντας την ερμηνευτική στο έδαφος της μεθοδολογίας, και για την εγκυρότητα της κατανόησης, θέτει ζήτημα αντικειμενικών κριτηρίων;
Όλες αυτές οι θεωρήσεις αφ’ ενός κρίθηκαν/κρίνονται μέσα στο χρόνο εκ του αποτελέσματος και αφετέρου δεν αφορούν στο μεγάλο πλήθος των αναγνωστών. Με την ίδια αυταπάρνηση που οι Ντανταϊστές περιέφεραν στις αρχές του 20ού αιώνα τα φέρετρα με το πτώμα της Τέχνης, έτσι και κάποιοι λίγοι, μετά το τέλος αυτού του αιώνα, κατατρύχονται με το «θάνατο του συγγραφέα» και με τη «συμμετοχική δημιουργία του αναγνώστη» (ως να μπορεί να υπάρξει μόνος του), ενώ το μέγα πλήθος, φευ(!) ερήμην της θεωρίας, έχει δεθεί από κάποιους στην παραλογοτεχνία και στα ευπώλητα.
Σήμερα, ο πάλαι ποτέ αυθαίρετος στοχασμός έχει απέναντί του ως εργαλείο επαλήθευσης/διάψευσης και τη Γνωσιακή Υπολογιστική. Η παρουσία σε ανάλογο συνέδριο, τον Μάιο του 2007, στους Δελφούς, των Νόαμ Τσόμσκι, Τζέρυ Άλαν Φόντορ, Μάργκαρετ Μπόντεν, κ.ά. αποδεικνύει παγκόσμια κινητικότητα. Τα πανεπιστημιακά εργαστήρια της Τεχνητής ευφυίας που δουλεύουν, και στην Ελλάδα, πάνω στον Ηλεκτρονικό συγγραφέα/Υπολογιστή, αναζητούν διαρκώς νέες πρωτοφανείς παραμέτρους αναγνώστη, ανάγνωσης και ερμηνείας κειμένων. Δηλαδή, δουλεύουν επάνω στο αδιάρρηκτο ζεύγμα. Ταυτόχρονα, ξεκίνησαν (2008) τις εργασίες τους οι γραμμικοί επιταχυντές αδρονίων των προγραμμάτων: DESY, Αμβούργο, και CERN, Ελβετία, με παράπλευρα στο κύριο έργο τους πειράματα πάνω στο νου, τη σκέψη, και τη γλώσσα μέσω κειμένων που φυσικά δίδονται ως ερμηνείες/αναγνώσεις. Έτσι, πολλές λογοκρατούμενες θεωρίες του παρελθόντος που επηρέασαν και την λογοτεχνία θα δοκιμαστούν.
Σταματώντας εδώ, για λόγους οικονομίας, καταθέτω μια προσωπική άποψη σχετικά με το θέμα. Κατ’ αυτήν, ο συγγραφέας και ο αναγνώστης δεν είναι μονοσήμαντες οντότητες μέσα στην κοινωνία, ούτε και άγραφα χαρτιά. Το παρακάτω σχήμα εξηγεί την άποψή μου:
Ο συγγραφέας εμπεριέχει:
α. το Εγώ του που, αναλόγως του παράγοντα χρόνος, βιώνει, δρα, συμβατικά, κριτικά, ή επαναστατικά στην εποχή του, και,
β. τον Άλλον, μία οντότητα που δημιουργεί στον συγγραφέα η κοινωνία.
β.1. όμως, μέσα στον Άλλον (του συγγραφέα) εμπεριέχεται κι ένας λανθάνων ή ιδανικός αναγνώστης, που κι αυτός μεταβάλλεται με τον παράγοντα χρόνο. Τούτος, ο ιδανικός αναγνώστης, διαθέτει ήδη προ–κειμενικούς κοινωνικούς χαρακτήρες, πρόσωπα, απόψεις, με τους οποίους διαλέγεται ο συγγραφέας, προκειμένου να γράψει το έργο του ως να κάνει διανομή ρόλων και να τους εμψυχώνει.
Ο αναγνώστης εμπεριέχει:
γ. το Εγώ του με ανάλογες με τον συγγραφέα αντιδράσεις στον παράγοντα χρόνος. Μπορεί δηλαδή να είναι συμβατικός, ανατρεπτικός κ.λπ. και,
δ. τον Άλλον, μία οντότητα που του την ενθέτει η κοινωνία.
δ.1. Μέσα στον Άλλον του αναγνώστη υπάρχει κι ένας λανθάνων ή ιδανικός συγγραφέας. Αυτός ο ιδανικός συγγραφέας διαθέτει ήδη προ–κειμενικούς κοινωνικούς χαρακτήρες, πρόσωπα, απόψεις, όπως τους διαμορφώνει η κοινωνία. Δηλαδή, τελικά, ο αναγνώστης ενέχει ενδιάθετους τους «ηθοποιούς» οι οποίοι θα ενδυθούν τους ρόλους που έχει γράψει ο συγγραφέας.
Εν κατακλείδι, υπάρχει συνεχής και αμφίδρομη διάδραση μεταξύ των δύο πεδίων: συγγραφέα–κειμένου και αναγνώστη–ερμηνείας. Και εφ’ όσον οι όροι, αριθμητής–συγγραφέας και παρονομαστής–αναγνώστης, δεν είναι από τη φύση τους ελλειμματικοί, τότε το κλάσμα διαρκώς θα έχει την τάση να αποδίδει ως πηλίκο ακέραια μονάδα. Δηλαδή ένα καλό έργο.
Ο Γιώργος Ρωμανός είναι συγγραφέας και εκδότης του λογοτεχνικού περιοδικού Πανδώρα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου