Ποια βιβλία ανοίγουν τις πρώτες μεγάλες συζητήσεις του 21ου αιώνα;

Ποια βιβλία ανοίγουν τις πρώτες μεγάλες συζητήσεις του 21ου αιώνα;

Επιμέλεια Κώστας Βούλγαρης, Γιάννης Παπαθεοδώρου

τχ. 10, 22/12/2002


Γράφουν: Νάσος ΒΑΓΕΝΑΣ, Γιάννης ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ, Έφη ΓΑΖΗ, Στάθης ΓΟΥΡΓΟΥΡΗΣ, Ιωάννα ΛΑΛΙΩΤΟΥ, Πέτρος ΜΑΡΚΑΡΗΣ, Μιχάλης ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Γιώργος ΣΤΑΘΑΚΗΣ, Δημήτρης ΤΖΙΟΒΑΣ, Γιώργος ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ



Έφη ΓΑΖΗ
Ένα μεγάλο μέρος της συζήτησης του 21ου αιώνα θα εστιάσει αναγκαστικά στα ζητήματα της τεχνολογίας στο πλαίσιο πλανητικών οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών πολιτικών. Οι δύο κύριοι άξονες του ενδιαφέροντος αφορούν τις τεχνολογίες της πληροφορίας και τις βιο-τεχνολογίες (γενετική, νέες τεχνολογίες αναπαραγωγής, υβριδικές οντότητες ανθρώπων - μηχανών). Οι δεύτερες δεν έχουν προσελκύσει ακόμη το ενδιαφέρον που τους αναλογεί αλλά είναι απόλυτα αναγκαίο να συμπεριληφθούν στην οπτική μας και να κατανοηθεί η βαρύνουσα σημασία τους στο πεδίο της βιο-πολιτικής του άμεσου μέλλοντος. Το βιβλίο του Nick Dyer - Witheford, |Cyber - Marx: Cycles and Circuits of Struggle in High - Technology Capitalism| (University of Illinois Press 2000) εξετάζει την επικαιρότητα των μαρξιστικών εργαλείων ανάλυσης στην εποχή του καπιταλισμού της υψηλής τεχνολογίας. Μέσα από μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περιδιάβαση στους χώρους της σύγχρονης οικονομικής δραστηριότητας (ρομποτοποιημένα εργοστάσια, βιο-τεχνολογικά εργαστήρια, διαδραστικά μέσα μαζικής επικοινωνίας, κυβερνο-χώρος), ο συγγραφέας χαρτογραφεί νεοπαγείς χώρους εργασίας αλλά και τις διαδικασίες εκμετάλλευσης και ανισότητας καθώς και τις τεχνολογίες της εξουσίας που προσδιορίζουν την πλανητική τάξη πραγμάτων. Διαβλέπει την συγκρότηση νέων συλλογικών υποκειμένων που μπορούν να επανεπεξεργαστούν την μαρξιστική σκέψη στο πλαίσιο των σύγχρονων μορφών επικοινωνίας προκειμένου να αναπτύξουν νέα πεδία κοινωνικής δράσης.
Από την άλλη μεριά, στο χώρο των ιστορικών σπουδών, τα |"Πρακτικά του 19ου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορικών Σπουδών"| (Όσλο, 6-13 Αυγούστου 2000) με κεντρικό θέμα "Η Ιστορία στη Νέα Χιλιετία", σηματοδοτούν την ώρα της αποτίμησης του 20ού αιώνα, ενώ παράλληλα προτείνουν μια χαρτογράφηση των νέων προσανατολισμών της ιστορίας. Πρόκειται για μια σπονδυλωτή έκδοση: περιλαμβάνει ένα πολύγλωσσο τόμο (κυρίως αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά, γερμανικά), ένα τόμο με τίτλο |Making Sense of Global History| και ένα cd. Ιδιαίτερη σημασία έχει ο πολύγλωσσος τόμος. Στις θεματικές του ενότητες αποτυπώνονται τα ενδιαφέροντα διαφορετικών κοινοτήτων ιστορικών, αλλά και η αναζήτηση κοινών αξόνων της διεθνούς ιστορικής έρευνας. Οι προοπτικές της παγκόσμιας ιστορίας αποτελούν αντικείμενο προβληματικής σε συνδυασμό με τον στοχασμό γύρω από ζητήματα περιοδολόγησης, χρονολόγησης και δια-πολιτισμικής επικοινωνίας. Οι πολιτικές της μνήμης και η δημόσια ιστορία εντάσσονται στη συζήτηση των ιστορικών, ενώ μεγάλα θεματικά πεδία αναδεικνύονται ή επαναπρoσεγγίζονται. Κεντρική θέση κατέχουν οι μελέτες για το κοινωνικό φύλο, η ιστορία του Ισλάμ, η ιστορία της τεχνολογίας, η αποικιοκρατία, η ιστορία των πολιτικών ιδεολογιών και πρακτικών του 20ού αιώνα, καθώς και η περιβαλλοντική ιστορία.

Η Έφη Γαζή διδάσκει Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας



ΙΩΑΝΝΑ ΛΑΛΙΩΤΟΥ
Τα βιβλία που θα μας απασχολήσουν στο μέλλον μάλλον δεν έχουν ακόμη γραφτεί. Κάποια όμως βιβλία μας απασχολούν ήδη προκαλώντας τη σκέψη και τη φαντασία μας και αποτελούν ήδη αυτό που οι αγγλόφωνοι ονομάζουν "τροφή για σκέψη". Μου έρχεται στο νου το βιβλίο της Patricia Clough, Autoaffection. |Unconscious Thought in the Age of Technology| (University of Minessota 2000). Σε αυτό το βιβλίο η Clough επαναπροσεγγίζει τα ζητήματα της πολιτισμικής θεωρίας μέσα από σύγχρονα φαινόμενα τηλεορατικής εμπειρίας και ηλεκτρονικά διαμεσολαβημένης μνήμης. Η συγγραφέας μάς προκαλεί να προβληματιστούμε γύρω από τις διαδικασίες παραγωγής της υποκειμενικότητας στις συνθήκες του ύστερου καπιταλισμού, όπως αυτές ορίζονται από την ανάπτυξη της τηλετεχνολογίας. Σε τελείως διαφορετικό τόνο, το βιβλίο της Luisa Passerini |Europe in Love, Love in Europe. Imagination and Politics between the Wars| (New York University Press 1999) αποτελεί απαραίτητο διάβασμα για όσους από εμάς μετά και πριν τη διάσκεψη της Κοπεγχάγης ασκούμαστε στην φαντασίωση μιας νέας Ευρώπης βασισμένης σε παλαιές αλλά συχνά ανολοκλήρωτες παραδόσεις ευρωπαϊκότητας. Τέλος, το μυθιστόρημα του Bruce Sterling, |Holy Fire| (Bantam Spectra 1996) αποτελεί πηγή έμπνευσης για την κατανόηση μιας κοινωνίας στο κοντινό μέλλον, όπου οι γηραιοί με τη χρήση της βιοτεχνολογίας θα έχουν τη δυνατότητα αέναης διατήρησης της νεότητάς τους, και όπου το να είναι κανείς "πραγματικά" νέος θα είναι βασικό εμπόδιο στην πρόσβαση στα δίκτυα εξουσίας και διαχείρισης της πληροφορίας.

Η Ιωάννα Λαλιώτου διδάσκει Σύγχρονη Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας


ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ
Δύσκολα αλλάζουν τρόπο σκέψης οι διανοούμενοι. Για μερικούς αυτό είναι καλό, όπως για τον Ε. Χομπσμπάουμ, που μας παρέδωσε πλέον και την αυτοβιογραφία του. Ετοιμάζεται από το Θεμέλιο. Για τους ανυπόμονους αγγλομαθείς |Interesting Times. A Twenty Century| life, Penguin 2002. Όσοι ενδιαφέρονται για τη "μακρά διάρκεια" των σημερινών προβλημάτων να θυμηθούν ότι υπάρχει πια στα ελληνικά όλη η τετραλογία της νεωτερικότητας του μεγάλου ιστορικού. Για άλλους στοχαστές η εμμονή είναι κακή, όπως για τον Τόνι Νέγκρι και τη διαφημισμένη |Αυτοκρατορία| που συνέγραψε με τον Μ. Χαρντ (εκδ. Scripta 2002). Ίδια απολυτοποίηση της πρωτογενούς "εξεγερτικότητας", όπως στα παλιά γραπτά του της δεκαετίας του $70. Τουλάχιστον εντάσσεται σε μια ξεκάθαρη διεθνιστική προοπτική, αντίθετα με τους διάφορους εθνοθρησκευτικόπληκτους εγχώριους no global. Πάντα χρήσιμη η ανάγνωστη των μεγάλων ονομάτων κάθε κλάδου, ανάλογα με το πρόβλημα που σας απασχολεί. Τυχαία παραδείγματα, από τα πρόσφατα προσωπικά μου διαβάσματα, Ζιλ Κεπέλ, |Τζιχάντ|, Καστανιώτης 2001, για να καταλάβετε από πού προέκυψε η Αλ Κάιντα και πόσο ηλίθια είναι η κυβέρνηση Μπους. Chris Frooman, Luc Soeta, |Εργασία για όλους ή μαζική ανεργία|, Θεμέλιο 2000 για τη σχέση τεχνολογίας και απασχόλησης. Robert Gilpin, |The Challenge of Global Capitalism|, Princeton University Press, για την καλύτερη κατανόηση της διεθνούς πολιτικής - οικονομίας της περασμένης δεκαετίας.

Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών



ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΖΙΟΒΑΣ
Για να απαντήσουμε σε ένα τέτοιο ερώτημα και να αποφύγουμε αβασάνιστες προβλέψεις, είναι καλύτερο να ξεκινήσουμε από μια γενικότερη διαπίστωση που αφορά την πολιτισμικοποίηση της πολιτικής σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα τελευταία χρόνια η κουλτούρα έχει γίνει ο νέος κυρίαρχος παράγοντας, όπως η θρησκεία στο Μεσαίωνα, η φιλοσοφία με τις φυσικές επιστήμες στον δέκατο ένατο αιώνα και η ιδεολογία με την πολιτική στον εικοστό. Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα η κουλτούρα, συναιρώντας την τέχνη και την καθημερινότητα, την αισθητική και τη μόδα, την ταυτότητα και τη μαζικότητα, την ανοχή και τη βία, την εντοπιότητα και τη διασπορικότητα, θα διαπερνά με πολυσχιδείς τρόπους τη λογοτεχνία, την κριτική σκέψη και την πολιτική θεωρία, λειτουργώντας ως συνεκτικός τους κρίκος. Και τούτο φαίνεται από βιβλία οδοδείκτες, όπως στο χώρο της λογοτεχνίας το |Λευκό χαμόγελο σε μαύρο φόντο (White Teeth)| της νεαρής Zadie Smith που κυκλοφόρησε το 2000, στο χώρο της θεωρίας το |The Idea of Culture| (2000) του Terry Eagleton, που θα κυκλοφορήσει σύντομα και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις, ή στο χώρο της πολιτικής το βιβλίο του Χάντιγκτον για τη σύγκρουση των πολιτισμών που ήδη προκάλεσε πολλές συζητήσεις και αντιδικίες. Για τα επόμενα χρόνια, η κουλτούρα ως πεδίο έντασης και όχι εξιδανίκευσης, ανάδειξης της ετερότητας και όχι συναίνεσης, υβριδικότητας και όχι διαλεκτικής σύνθεσης, θα αποτελεί τον κοινό παρανομαστή λογοτεχνίας, θεωρίας και πολιτικής, αλλά και τον άξονα σύγκλισης των συζητήσεων.

Ο Δημήτρης Τζιόβας είναι καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμπιχαμ


ΠΕΤΡΟΣ ΜΑΡΚΑΡΗΣ
Τρία από τα βιβλία που χρειαζόμαστε μαζί μας στον 21ο αιώνα έχουν γραφτεί ήδη τον 18ο και 19ο αιώνα.
1. Την |Κριτική του Καθαρού Λόγου,| του Ιμάνουελ Καντ (ελληνική έκδοση: Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια, Αναστάσιος Γιανναράς, εκδόσεις Παπαζήση), γιατί είναι καιρός να εντρυφήσουμε ξανά στα αντικείμενα της γνώσης, της επιστήμης, και να ξαναδούμε τη σχέση ανάμεσα στη νόηση και στον λόγο.
2. Το μυθιστόρημα |Μεγάλες Προσδοκίες| του Κάρολου Ντίκενς (ελληνική έκδοση: μετάφραση Φώντας Κονδύλης, εκδόσεις Καστανιώτη), γιατί μας δίνει μια εξαιρετικά ολοκληρωμένη εικόνα της βικτωριανής εποχής, δηλαδή της πρώτης παγκοσμιοποίησης στην ιστορία της ανθρωπότητας, που άνοιξε τις πύλες του ιμπεριαλισμού.
3. Το |Έτσι Μίλησε ο Ζαρατούστρα| του Φρειδερίκου Νίτσε (ελληνική έκδοση: μετάφραση Ζήσης Σαρίκας, εκδόσεις Νησίδες), γιατί την εποχή της μοναδικής υπερδύναμης καλό είναι να θυμηθούμε τη θεωρία για τον υπεράνθρωπο, αν μη τι άλλο, για να μπορούμε να ξεχωρίζουμε ανάμεσα στον νιτσεϊκό υπεράνθρωπο και στον σούπερμαν.

Ο Πέτρος Μάρκαρης είναι συγγραφέας



ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ
Jnergen Habermas: |Το μέλλον της ανθρώπινης φύσης - Πορευόμαστε προς μια φιλελεύθερη ευγονική;| (Die Zukunft der menschlichen Natur. Auf dem Weg zu einer liberalen Eugenik? Suhrkamp 2001). Η αγγλόφωνη έκδοση (The Future of Human Nature, Polity Press) βγαίνει ή έχει βγει στην αγορά αυτές τις ημέρες. Ασχολείται με το ερώτημα των πιθανών επιπτώσεων της βιοτεχνολογίας στις ιδέες και στους θεσμούς. Το θέμα θα βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων και το βιβλίο αποτελεί καλή εισαγωγή.
Donaldo Macedo και Lilla I. Bartolome |"Χορεύοντας με το στενοκέφαλο φανατισμό - Πέρα από την πολιτική της ανεκτικότητας"| (Dancing with Bigotry. Beyond the Politics of Tolerance. St. Martin's Press 1999). Στο επίκεντρο του -πολύ καλού- βιβλίου βρίσκεται ο προβληματισμός σχετικά με τον τρόπο που ενσωματώνεται στην εκπαίδευση το γεγονός της πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Το θέμα αυτό θα βρεθεί στο επίκεντρο διενέξεων και συγκρούσεων και θα επηρεάσει την πορεία των εκπαιδευτικών συστημάτων και σε ορισμένες περιπτώσεις τη μορφή των κρατών.
PISA (Programme for International Student Assesment). Το πρόγραμμα αυτό του ΟΟΣΑ -αφορά την αξιολόγηση διαφόρων παραμέτρων των εκπαιδευτικών συστημάτων- παράγει δημοσιεύσεις που επηρεάζουν ήδη και θα επηρεάσουν ακόμη περισσότερο τα επόμενα χρόνια το λόγο περί εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων.

Ο Γιώργος Τσιάκαλος είναι καθηγητής Παιδαγωγικής στο ΑΠΘ και πρόεδρος της Εταιρείας Πολιτικού Προβληματισμού "Νίκος Πουλαντζάς"


ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΘΑΚΗΣ
Η |Αυτοκρατορία| των Χαρντ και Νέγκρι αποτελεί αναμφίβολα ένα εξαιρετικό βιβλίο. Μας επαναφέρει στις "μεγάλες αφηγήσεις", στις θεωρητικές συνθέσεις μεγάλης κλίμακας. Η συσχέτιση με το Κομμουνιστικό Μανιφέστο είναι αναπόφευκτη. Θέμα είναι ο καπιταλισμός στην πιο γενική του μορφή, οι αντιθέσεις του, τα ιστορικά υποκείμενα και τελικά η προοπτική της εξόδου.
Η |Αυτοκρατορία| διερευνά τη μετάβαση από το βιομηχανικό στο μεταβιομηχανικό στάδιο του καπιταλισμού, από το εθνικό κράτος και τον ιμπεριαλισμό στις νέες μορφές παγκόσμιας κυριαρχίας. Αναδεικνύει μια νέα πραγματικότητα όπου ακυρώνεται κάθε έννοια συνόρου και διακριτού ορίου. Οι τρεις κόσμοι διαχέονται ο ένας μέσα στον άλλο, η παραγωγή γίνεται ταυτόσημη με την αναπαραγωγή, η εργασία αποϋλοποιείται, το μέτρο και οι ποσοτικοί καθορισμοί σχετικοποιούνται. Η εξουσία γίνεται βιο-εξουσία και τα υποκείμενα στερούνται διακριτών ταυτοτήτων. Η Αυτοκρατορία είναι καθολική ολότητα που περικλείει κάθε διαφορετικότητα, καταργεί κάθε έννοια εξωτερικότητας και μαζί της τη δυνατότητα φυγής από αυτήν. Οι αντίπαλοι της Αυτοκρατορίας είναι τα δικά της δημιουργήματα: το πολύμορφο και πολυαναφορικό πλήθος, οι φτωχοί, οι βάρβαροι, οι νομάδες και οι διαφορετικοί. Η έξοδος, η επανάσταση διαχέεται μέσα στην καθημερινότητα, αποκτά αμεσότητα, ξεπηδάει μέσα από την πολυμορφία και την απροσδιοριστία που αποτελεί την ίδια τη βάση της Αυτοκρατορίας.
Το βιβλίο στηρίζεται σε δύο θεωρητικές παραδόσεις: την μαρξιστική και τον μεταμοντερνισμό. Ως προς τη πρώτη διαβάζεται δίπλα σε κλασικά κείμενα όπως το Μανιφέστο, τις θεωρίες περί ιμπεριαλισμού, εξάρτησης και παγκοσμιοποίησης. Δύο από τα σχετικά πρόσφατα βιβλία επιδιώκουν να συλλάβουν το θέμα της σημερινής μετάβασης του καπιταλισμού και είναι ιδιαίτερα σημαντικά. Αυτό του Giovanni Arrighi |(The long twentieth century: Money, power and the origins of our times,| London: Verso 1994) και το τρίτομο έργο του Manuel Castells |(The information age: Economy, society and culture.| Oxford: Blackwell 1998). Το πρώτο μάς παραπέμπει στους ιστορικούς όρους που διαμόρφωσαν την τρέχουσα μετάβαση. Το δεύτερο επικεντρώνεται στις τρέχουσες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές δίνοντας έμφαση στην πληροφορική επανάσταση, την οικονομία των δικτύων, τις νέες μορφές οργάνωσης της παραγωγής.

Ο Γιώργος Σταθάκης διδάσκει Πολιτική Οικονομία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης



ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ
Μα ο νέος αιώνας, με ιστορικά κριτήρια, έχει ήδη αρχίσει, μια και ο προηγούμενος ήταν πολύ σύντομος, κράτησε δεν κράτησε 80 χρόνια! Θα είναι ο (τρέχων, λοιπόν) νέος αιώνας μακρύτερος και ποια είναι τα νέα ερωτήματα που θα τον χαρακτηρίσουν; Θα μας το πουν στο τέλος του οι ιστορικοί. Τώρα λίγα πράγματα μπορούμε να δούμε και μόνο για τα πρώτα χρόνια του: τα ερωτήματα ήδη μας τα θέτει η ακάθεκτη παγκοσμιοποίηση και η αδήριτη ανάγκη για ρύθμιση και διακυβέρνησή της, και όλα όσα αυτά συνεπάγονται σε όλα τα επίπεδα. Πολλά γραφτά μπορούν να μας προβληματίσουν σχετικώς. Για το μέγεθος, την κλίμακα και την εμβέλεια των προκλήσεων δύο... ανώνυμα: η πολιτική διακήρυξη και το σχέδιο εφαρμογής της Διάσκεψης Κορυφής στο Γιοχάνεσμπουργκ. Για τον εμπλουτισμό προσεγγίσεων και προοπτικών τα περί "πρωταρχικής συσσώρευσης" και "διευρυμένης αναπαραγωγής" στο Κεφάλαιο, αλλά και ιστορικούς που συνολικά "είδαν" ή "βλέπουν" τη ροή της ιστορίας που δεν επαναλαμβάνεται μεν, δεν αλλάζει δε: τον Χομπσμπάουμ (την |"Εποχή των άκρων"| αλλά και τους "Ορίζοντες του 21ου αιώνα"|), τον Βάλερστάιν, τον Πολάνυι (|Ο μεγάλος μετασχηματισμός|) και βέβαια τον Μπρωντέλ.

Ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης είναι ευρωβουλευτής του Συνασπισμού


ΝΑΣΟΣ ΒΑΓΕΝΑΣ
Δεν γνωρίζω ποια είναι τα βιβλία που ανοίγουν τις πρώτες συζητήσεις του 21ου αιώνα, είναι άλλωστε πολύ νωρίς για να μπορούμε να μιλάμε για κάτι τέτοιο. Σε ό,τι όμως αφορά τις λογοτεχνικές σπουδές, έχω διαβάσει δύο βιβλία που πιστεύω ότι κλείνουν τις συζητήσεις του 20ού αιώνα, συνεπώς που πιστεύω ότι αποτελούν σημείο μετάβασης στον 21ο αιώνα. Είναι τα |Περί λογοτεχνίας| του Ουμπέρτο Έκο (Μιλάνο 2002) και |Γοητευτικές και παραπλανητικές ακροβασίες της φιλοσοφίας| (Παρίσι 1999) του Ζακ Μπουβρές, που κυκλοφόρησαν φέτος και στη χώρα μας σε καλές ελληνικές μεταφράσεις. Με τα βιβλία αυτά -έμμεσα με το πρώτο, με καταλυτικό χιούμορ με το δεύτερο- ολοκληρώνεται και συγχρόνως επιλογίζεται η κριτική των απόψεων των μεταμοντέρνων θεωριών της λογοτεχνίας, που τόσο ταλαιπώρησαν τις λογοτεχνικές σπουδές κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Αισθάνεται κανείς ότι αρχίζει να πραγματοποιείται έτσι η ευχή που διατύπωνε ήδη το 1985 ο Τόντοροφ: "όλο αυτό το ατυχές επεισόδιο της σύγχρονης κριτικής γρήγορα να λησμονηθεί, ώστε να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε κριτικά -αλλά με άλλο τρόπο- την προγενέστερη κριτική. Διότι το ερώτημα τι σημαίνει το κείμενο είναι ένα καίριο ερώτημα και πρέπει πάντα να προσπαθούμε να του δώσουμε μιαν απάντηση".

Ο Νάσος Βαγενάς διδάσκει Θεωρία και Κριτική της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών