Νύχτα και Ομίχλη

Άποψη της έκθεσης «Ξέφωτο» του Γιάννη Χειμωνάκη στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα. Φωτ.: Δημήτρης Φουτρής.

Του Χρήστου Λάσκου*

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΔΕΛΗΓΙΩΡΓΗ, Νύχτα και Ομίχλη - Μ. Χάιντεγκερ, ο μεταφυσικός του μηδενισμού και οι αντιπλατωνιστές επίγονοί του, εκδόσεις Αρμός, σελ. 388

Νύχτα και ομίχλη ήταν το όνομα, που έδωσαν οι ναζί σε  ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης -εξόντωσης στην Αλσατία.
Νύχτα και ομίχλη, όμως, σύμφωνα με τη Δεληγιώργη σκέπαζε την Ευρώπη και την Ανατολή, με τη μορφή του ναζισμού και του φασισμού -με την ετικέτα της συντηρητικής επανάστασης- πολύ πριν ξεσπάσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Πέρα από τους υλικούς/αντικειμενικούς παράγοντες, που καθόρισαν αυτήν την, τρομακτική για την ανθρωπότητα, συνθήκη, υπήρξαν και οι σύστοιχες εξελίξεις στην επικράτεια της σκέψης.
Ο δημόσιος σεβασμός των καθαρμάτων (salauds), κατά τον μεσοπόλεμο, στο πλαίσιο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, ήταν το προανάκρουσμα της φρίκης, που ερχόταν.
Η επίθεση του Χάιντεγκερ, από τη δεκαετία του 1920 κι έπειτα, στον Αριστοτελικό Πλατωνισμό, λέει η Δεληγιώργη, υπήρξε καθοριστικό επεισόδιο στην επιχείρηση αποδόμησης του φιλοσοφικού μοντερνισμού, που, εδραζόμενος στην ιδρυτική παράδοση της ελληνο-δυτικής φιλοσοφίας, αποτελούσε το θεμέλιο μιας χειραφετητικής προοπτικής, τόσο για το νοείν όσο και για το πράττειν. Η αποδόμηση αυτή ήταν απολύτως αναγκαία, μια και ο φιλοσοφικός μοντερνισμός εμπόδιζε τον αντιδραστικό μηδενισμό να επικρατήσει, καθορίζοντας το μέλλον των κοινωνιών.
Ο Χάιντεγκερ αφιερώθηκε σε μια μηδενιστική μεταφυσική, που οργανώθηκε στα μέτρα του ναζιστικού τρίπτυχου «εθνικισμός -μιλιταρισμός -φυλετισμός», δίνοντας φιλοσοφική μορφή -αν και ο ίδιος παρουσίαζε τον εαυτό του ως ερμηνευτή και όχι φιλόσοφο- στην πολιτική του γερμανικού Ράιχ, από το 1870 ήδη, όταν, υπό τον Βίσμαρκ, ολοκληρώνονταν η γερμανική ενοποίηση, ανοίγοντας ένα νέο και ιδιαίτερα καταστροφικό κεφάλαιο του σύγχρονου μηδενισμού.
Η συμβολή του Χάιντεγκερ στην προώθηση αυτής της διανοητικής -και όχι μόνο- εξέλιξης υπήρξε διαρκής. Γι’ αυτό και το βιβλίο αφιερώνει ολόκληρο το 2^ο, από τα δύο, μέρος του, στους πολύ επιδραστικούς επιγόνους, των οποίων το έργο επηρέασε καθοριστικά τη μεταπολεμική φιλοσοφία -ιδίως, μετά τη δεκαετία του 1970.
Η Δεληγιώργη διαβάζει σε βάθος τα κείμενα αυτής της κραταιάς μηδενιστικής παράδοσης. Δεν επιδίδεται σε μια ιστορία των ιδεών, όμως. Πρόθεσή της είναι η κριτική ανάγνωση των κειμένων αυτών -δεν είναι τυχαίο ότι η «Νύχτα και Ομίχλη» ξεκινάει με έναν αφορισμό του Νίτσε, σύμφωνα με τον οποίο «η φιλοσοφία είναι η επιστήμη της κριτικής». Στόχος της κριτικής της γίνονται, μεταξύ άλλων, οι J. Derrida και J. Bauffret, νεοπραγματιστές, όπως ο R. Rorty, κειμενιστές, όπως P. de Mann και μεταδομιστές, όπως οι Laclau, Mouffe, Agaben. Όποιος, έστω στοιχειωδώς, παρακολουθεί την τωρινή συζήτηση, με τις σαφείς πολιτικές της συνδηλώσεις, ξέρει πόσο οι τελευταίοι, τουλάχιστον, συνεχίζουν να ασκούν πολύ μεγάλη επίδραση -παραδόξως, μάλιστα, σε αριστερά πολιτικά ρεύματα και κοινωνικά κινήματα. Αυτό κάνει, νομίζω, ακόμη πιο επιτακτική την ανάγκη για κριτικά εγχειρήματα, όπως αυτό της Δεληγιώργη. Η παγίωση της αντιδραστικής αυτής συνθήκης, είναι «συνδεδεμένη με ένα πρωτοφανή στα χρονικά της νεότερης και σύγχρονης Δύσης, σχετικισμό, που αφήνει γνώση και ύπαρξη ανυπεράσπιστες και χωρίς αντιστάσεις στον τεχνογραφειοκρατικό υπερέλεγχο, καθώς μηδενίζει και τα ελάχιστα ψήγματα σοφίας που απαιτεί η σύνδεση ηθικο-πολιτικών ζητημάτων περί του πρακτέου με τα αγωνιώδη υπαρξιακά ερωτήματα» (σελ. 30).
Ας ξαναγυρίσουμε, όμως, στον Χάιντεγκερ. Η αποδόμηση, από μέρους του, του Αριστοτελικού Πλατωνισμού εκκινεί από την καταγγελία του τελευταίου για τη «Λήθη του Είναι», που επέβαλλε, με την φιλοσοφική του επικράτηση. Ο Χάιντεγκερ, διαχωρίζοντας το Είναι από το Ον, καταγγέλλει πως το Είναι έχει περιπέσει στη λησμονιά, πράγμα καταδικαστικό για τη σκέψη συνολικά. Τείνει, μάλιστα, να ισχυριστεί πως ο φιλοσοφικός στοχασμός αδυνατεί να το επαναφέρει στο κέντρο -μόνο στην ποίηση μπορούμε, πλέον, να ελπίσουμε.
Επιπλέον, ο Χάιντεγκερ αντιμετωπίζοντας τον άνθρωπο ως είναι-προς-θάνατον και απελπιστικά εριμμένο στον κόσμο κάνει καταστατική συνθήκη τον μηδενισμό. Ο ναζισμός είναι το πιο ταιριαστό πολιτικό ρεύμα στη χαιντεγκεριανή τροπή της αποδόμησης μιας διαφωτισμένης και διαφωτιστικής φιλοσοφίας της χειραφέτησης. Ο Αντιπλατωνισμός, από αυτήν την  άποψη, συνιστά αποφασιστική τοποθέτηση των αντιδραστικών στο πεδίο της μάχης -σε μια εποχή, όπου η δυνατότητα της ανθρώπινης απελευθέρωσης, αλλά και η πρακτική επιδίωξή της, με βασικό παράδειγμα τη Ρωσική Επανάσταση, τρομοκράτησαν τις κυρίαρχες τάξεις, με τρόπο ιστορικά πρωτοφανή. Η επίθεση αφορά, περισσότερο από ό,τι τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλη, τον Καντ, τον Χέγκελ, τον Μαρξ, τον Νίτσε.
Τι πρέπει να γίνει, λοιπόν; Να, πώς το θέτει η Δεληγιώργη:
«Η κριτική εξέταση της μεταδομιστικής αποδόμησης των σύγχρονων μεταστοιχειώσεων του Αριστοτελικού Πλατωνισμού μας φέρνει αντιμέτωπους με μια θυμική κατάσταση, που στην τυφλότητά της υψώνει τον διαδικτυακό ατομικισμό πάνω από το κατακερματισμένο κοινό αίσθημα. Αυτή η ζοφερή ανισορροπία θα μπορούσε να αποδοθεί στην σκοτεινή ενόρμηση του θανάτου που καλούμε μηδενισμό, καθώς δεν διστάζει να καταστρέφει φύση, ανθρώπους, πολιτισμό, τους οποίους ζητά να κατακυριεύσει, κατακυριευμένη η ίδια από τη μανία κατίσχυσης ενός παρανοϊκού φαντασιακού, κρυμμένου στον πάτο του κουτιού των ανθρώπινων συμφορών. Με τη συνέργεια της τεχνικής που το τρέφει, το φαντασιακό της παράνοιας απειλεί ολοένα και πιο σοβαρά να εκραγεί, θυμίζοντας πυρηνικούς πυραύλους ακραίου βεληνεκούς. Αυτός είναι ο μηδενισμός που ανεμπόδιστος οδηγείται στο απώγειο «κερδοφόρων» καταστροφών. Στο μεταξύ, συνεργούν πολλά προς την κατεύθυνση ενός ολοκληρωτισμού, που με τη συνεχή τελειοποίηση της εξολοθρευτικής δύναμης των οπλικών συστημάτων, ξεπερνά αλόγιστα την δυνατότητα του ανθρώπου να την υπερκεράσει» (σελ. 23).
Δεν είναι προφανής η σχέση όλων αυτών με την άνοδο του νέου φασισμού στον κόσμο;
Σε μια συνέντευξή της, στον Κώστα Κατσουλάρη (bookpress, 20 Δεκεμβρίου 2024), η Δεληγιώργη λέει ότι “ο Χάιντεγκερ έκλεισε το δρόμο στην σκέψη της εποχής μας, θέτοντας στον πυρήνα της μεταφυσικής του μηδενισμού την “τεχνοδικία” -όρο που επινοώ, για να αποδώσω την αναβίωση της της δογματικής μεταφυσικής και της πολιτικής θεολογίας του 17^ου αιώνα, που επιχειρεί ο Χάιντεγκερ, βάζοντας στην θέση του θεού την παντοδύναμη τεχνική. Η τεχνοδικία του ορίζει τη μοίρα των μαζών που καλούνται να συμμορφωθούν στις επιταγές της, θεωρώντας τη συμμόρφωση τους ως μοίρα του Είναι τους και ως έκφραση της ελευθερίας, που τους επιτρέπουν οι καιροί μας”.
H Νύχτα και Ομίχλη αναλαμβάνει, όχι να σχολιάσει, αλλά να στοχαστεί σε βάθος τα καθοριστικά, για την εποχή μας, αυτά ζητήματα. Εγχείρημα επίμοχθο, αλλά όχι απέλπιδο.
Γιατί, «η ένδεια που προκαλούν το έλλειμμα της παιδείας, η εξασθένιση φαντασίας και ο αποσυντονισμός των κοινωνικο-ψυχικο-πνευματικών δυνάμεων ιστορικής αυτοσυνειδησίας δεν συστήνει οντολογικό αδιέξοδο […] Μια συγκεκριμένη στιγμή ή ένα  συγκεκριμένο κείμενο μαρτυρούν την άλλη σκέψη, που, ενώ τίποτε δεν φαίνεται να την ευνοεί, δεν έπαψε να αντιπαλεύει τις στρατηγικές εκμηδένισής της» (σελ. 352).    

*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός